Biografia naukowa Jan Eljaszuk "Gromlik" żołnierz NSZ NOW NZW (1914-1946). Stron 304 ilustracje. Autor dr Marek Czarniawski

Jan Eljaszuk syn Józefa i Izabeli z Gawęskich urodził się we wsi Klichy, gmina Brańsk w dniu 30 maja 1914 (17 maja wg kalendarza juliańskiego) Ukończył szkołę powszechną w Sielcu oraz tzw. Gimnazjum Biskupie w Lublinie. Wychowany w duchu tradycji narodowych. Początkowo przeznaczony do stanu duchownego Eljaszuk pracował jako nauczyciel w Lublinie. Zawarł związek małżeński z Zofią z domu Jankowską. Brał udział w wojnie obronnej 1939 roku, po powrocie do domu od jesieni 1939 uczestnik konspiracji antysowieckiej, rozpracowywany przez NKWD. Wgłąb ZSRR wywieziono trzech braci Eljaszuków: Franciszka, Izydora i Stanisława. Wraz z Adolfem Twarowskim "Walkiem", oraz przedwojennymi instruktorami Związku Strzeleckiego Antonim Korzenieckim "Bystrym" z Wojtek, a także Józefem Jankowskim "Jurandem" z Sielca przechodzą do Narodowych Sił Zbrojnych. Organizacja ta powstała na tym terenie z przekształcenia struktur Organizacji Wojskowej Związku Jaszczurczego. Miejscowym komendantem powiatu OWZJ był Zbigniew Zaleski "Drzymała" pochodzący z Klepacz koło Ostrożan. Eljaszuk mianowany zostaje na stopień oficerski i powierzono mu w dniu 4 kwietnia 1943 dowództwo 7 kompanii NSZ na terenie powiatu bielskiego (XIII/1). W NSZ posługuje się pseudonimem "Gromlik". Komendantem powiatu był pochodzący z okolic Grodziska Roman Jastrzębski "Ślepowron". Dowództwo Okręgu XIII NSZ objął mjr Stanisław Nakoniecznikow "Kiliński". Od 1 czerwca 1943 do 9 września 1943 Eljaszuk był Komendantem Wojskowym Rejonu III Brańsk NSZ.  W obliczu wkroczenia Sowietów latem 1944 żołnierze NSZ z powiatu bielskiego wzięli udział (w ramach akcji Odtworzenia Sił Zbrojnych wespół z AK) w odtworzeniu konspiracyjnego 2 pułku ułanów AK (spieszonych), którego największy 200-osobowy oddział formował się w okolicach Oleksina. W koncentracji pod Oleksinem brał też udział Eljaszuk. Oddziały 2 pułku ułanów atakowały tylne straże wojsk niemieckich oraz RONA (Ruska Oswaboditielnaja Narodnaja Armia) m.in. pod Andryjankami, Czarną Cerkiewną, Oleksinem. 20 lipca 1944 Jastrzębski mianuje porucznika Eljaszuka zastępcą Komendanta powiatu bielskiego NSZ. W obliczu zbliżających się wojsk sowieckich Jastrzębski na rozkaz nowego Komendanta Okręgu NSZ „Bałtyk” Wacława Nestorowicza „Kaliny” rozkazem z 14 lipca 1944 polecił koncentrację oddziałów NSZ na terenie powiatu, odmarsz w kierunku Bugu i przekroczenie go. Ze względu na trudną sytuację rodzinną (żona Eljaszuka Zofia była w zaawansowanej ciąży) Jastrzębski zgodził się na pozostanie „Gromlika” na terenie powiatu.  4 sierpnia 1944 oddziały NSZ, włączone w skład 30 Poleskiej Dywizji Piechoty przeszły Bug pod Siemiatyczami. Tymczasem w październiku 1943 formuje się na terenie Białostocczyzny pod nowym dowództwem majora Mieczysława Grygorcewicza "Bohdana" konkurencyjna wobec NSZ Narodowa Organizacja Wojskowa. Sformowanie grupy dywersyjnej NOW na terenie powiatu bielskiego Grygorcewicz powierza Bolesławowi Skaradzińskiemu "Sternie". Ten udaje się późną wiosną 1944 na teren powiatu, co nie mogło ujść uwadze "Gromlika" uważającego się za "gospodarza terenu". W nowej strukturze organizacyjnej NOW - powiat Bielsk Podlaski otrzymuje kryptonim "Biały", Komendantem Obwodu "Biały" mianowany zostaje Bolesław Skaradziński „Sterna”. Na terenie powiatu często przebywa Szef V Wydziału Łączności Komendy Okręgu "Cyryl NOW - Florian Lewicki, "Lis". Okazuje się, że członkowie miejscowej konspiracji mają dostęp do niemieckich amtskomisariatów i potrafią zdobywać dokumenty legalizacyjne, co okazało się wielce przydatne organizacji kierowanej przez Grygorcewicza. Do dnia dzisiejszego historycy nie ustalili prawdziwej tożsamości "Floriana Lewickiego vel Jana Szklarka", który przejął dowodzenie okręgiem po Grygorcewiczu. Mjr Grygorcewicz próbuje przeprowadzić akcję scaleniową swojej struktury z AK, w tym celu nawiązuje kontakt z pułkownikiem Władysławem Liniarskim. Po tragicznych wydarzeniach Akcji "Burza" na Podlasiu i aresztowaniu oddziałów AK-owskich kompania terenowa NSZ dowodzona przez Eljaszuka przechodzi w całości do NOW. Formalną nominację Eljaszuka na komendanta powiatu właśnie około 15 sierpnia 1944 podpisał Konstanty Zgliczyński. W dniu 15 września 1944 „Gromlik” składa KO „Cyryl” pierwszy, miesięczny raport sytuacyjny. Wobec aresztowania Grygorcewicza przez NKWD 24 września 1944 r w Białymstoku doszło do spotkania przedstawicieli organizacji NOW i NSZ. Komendę Okręgu NOW „Cyryl" reprezentowali: por. Władysław Czarnohorski vel Szwarc „Lot" oraz szef oddziału organizacyjnego - por.Henryk Pietraszkiewicz „Jurand". Celem spotkania było ustalenie warunków porozumienia, które zakończyłoby rozbicie obozu narodowego na terenie województwa białostockiego, wzmacniając jego pozycję wobec Komendy Okręgu Białostockiego AK, z którą także kpt. Jastrzębski (obecnie pseudonim „Mścisławski") prowadził rozmowy scaleniowe. Spotkanie zakończono spisaniem umowy, na mocy której utworzono jedną Komendę Okręgu dla obu organizacji o nazwie NSZ-NOW oraz ustalono skład sztabu Okręgu. Po ucieczce Grygorcewicza z aresztu rozmowy NSZ i NOW zostają przerwane, a "Gromlik" deklaruje pełną lojalność Grygorcewiczowi. W tym czasie zmienia też pseudonim, przyjmując konspiracyjne nazwisko "Jabłonowski", gdyż poprzedni pseudonim został zdekonspirowany wobec AK. Mieczysław Grygorcewicz (nowy pseudonim "Morski") poleca „Jabłonowskiemu” nawiązanie kontaktu z inspektorem AK Stanisławem Żukowskim „Maćkiem” w celu storpedowania akcesu bielskiego NSZ do AK. Ówczesne miejsce postoju „Maćka” to Piętki-Żebry w gminie Klukowo. W spotkaniu, które odbyło się we wtorek 12 grudnia 1944 uczestniczyli również Roman Jastrzębski i Zygmunt Błażejewicz „Górny”, o czym w dniu 13 grudnia Eljaszuk składa raport Komendantowi Okręgu „Cyryl”. Żukowski strofował dowódców NOW za odmowę podporządkowania organizacji i konflikt z dowództwem NSZ. Powoływał się na wytyczne Liniarskiego „Mścisława”, który uważał, iż ze względu na dotacje jakie NOW otrzymuje z kasy AK, winna jest tej drugiej pełną lojalność1. Próbował też rozgrywać dowództwo NOW. Eljaszuk raportował: "Jednak do [ustalenia] konkretnych wyników nie doszło, gdyż jak Kolega widzi z powyższego jest tu [dla mnie] tajemnicza gra. P[an] Górny jako członek P[olskiego] Z[wiązku] P[owstańczego] staje na czele oddziałów narodowych, a obecnie podporządkowuje je PZP. Tak, że nie wiem czy chodzi o (żołnierskie) wojskowe scalenie czy podporządkowanie się polityczne pod dowództwo sanacyjne, na co ja osobiście i jestem pewny o [moich] ludzi, [iż] nigdy się [na podporządkowanie] nie zgodzą. Oprócz tego p[an] Maciek postawił mi pytanie czy otrzymujemy pieniądze, ja odpowiedziałem, że nie, bardzo się zdziwił, dlaczego nie, pieniądze są i są regularnie wypłacane. W rozmowach brali udział ze strony PZP [panowie] ,Maciek', ,Orlik' (Jan Sakowski vel Czubryj) i ,Korycki' (Jan Trusiak), [ze strony] NOW ,Jabłonowski', ,Dnieprski', ,Hirat' i ,Walek'. Fronda - ,Ślepowron' i p[an] ,Górny'. Jabłonowski K[omendant] P[owiatu]. P.S. Z oświadczenia p.p. [panów] ,Maćka' i ,Górnego' dowiedziałem się, że oddziały narodowe ,fronda Ślepowrona' zostały przekazane do PZP przez pana 'Kruka"[5]. W przeddzień decyzji Liniarskiego o wznowieniu konspiracji w ramach Armii Krajowej Obywatelskiej Eljaszuk pisze w raporcie: „KP Biały m.p. 14.II.1945 r[ok] Raport. Fronda powołuje się na ,Mścisława', że p[an] ,Mścisław' oświadczył, że NOW należy do AK tylko teoretycznie. [NOW] jest to [jego zdaniem] związek oficerów. K[omenda] G.[łówna] NOW-iu [według ,Mścisława'] nie istnieje. [Oficerowie NOW] otrzymali od pana ,Mścisława' 500 dolarów. P.[an] ,Mścisław' oświadczył, że może przyjąć do AK nawet 15 osób jako oddzielny korpus. Są to słowa p.p. [panów] ,Bogusławskiego' (Stanisław Kuchciński) i ,Kruka' (Chodzi o Stefana Kwaśniewskiego, "Kruk" to także A. Dobrowolski). Frondy i PZP jest bardzo wrogie nastawienie do oddziałów narodowych. Sporządzają wyroki na naszych ofic.[erów] i szeregowych. Oświadczają, że zastępcą p[ana] ,Mścisława' jest p[an] ,Las' (Wincenty Ściegienny) a nie p.[an] ,Morski'. P.[an] ,Ostoja' (Stanisław Gołaszewski) oświ[a]dczył, że mają na liście do wykonania wyroku naszego członka pod pseudonimem ,Lis'. W związku z powyższym proszę o przybycie na teren pow.[iatu] ,Biały' kol.[egi] ,Lisa' z KO. Gryf”[6] Eljaszuk posługując się wobec konkurencyjnej konspiracji pseudonimem "Jabłonowski", w dokumentach wewnątrzorganizacyjnych występuje pod nowym pseudonimem "Gryf". Przygotowując teren do przejścia do nowej struktury czyli Narodowego Zjednoczenia Wojskowego rozkazem nr 37 z 18 kwietnia 1945 Eljaszuk powołuje 8 kompanii terenowych, w skład których wchodzą ludzie miejscowej siatki. W analogicznym okresie NSZ-ONR na tym samym terenie redukuje ilość podległych sobie kompanii do pięciu. W kwietniu 1945 NOW powiatu „Biały” podzielona była na obszary operacyjne 8 kompani terenowych: kompania 1 - Stanisław Zabłudowski „Orkan” (Chojewo), kompania 2 - Placyd Gawino „Iskra” (Dębowo), kompania 3 - Wacław Szurpicki, „Odra” (Wyszki), kompania 4 – Antoni Filipiuk „Kornet” (Holonki), kompania 5 – Piotr Radziszewski „Burza” (Grodzisk), kompania 6 – Jan Szymczuk „Mały Lis” (Sielc), kompania 7 – Antoni Korzeniewski vel Korzeniecki „Kordian” (Wojtki), kompania 8 – Stanisław Kozłowski „Kaczka”(kol. Smolugi). Jest to tzw siatka terenowa organizacji. Poza nią Eljaszuk dysponuje ponad 50-osobowym oddziałem bojowym pod dowództwem ppor. Zbigniewa Zaleskiego "Orłowskiego"(poprzednio "Drzymały"). Oddział ten zostaje rozbity 17 maja 1945 przez NKWD pod Bodakami[7]. 13 kwietnia 1945 Eljaszuk „Gryf” melduje Komendzie Okręgu „Cyryl” NOW, że AKO pod dowództwem Jana Trusiaka „Koryckiego” nałożyła kontrybucje w sumie około 500 000 zł na kilka wsi i mieszkańców powiatu bielskiego („dobrych Polaków”), którzy są zorganizowani w konspiracji narodowej i prosi komendanta okręgu o wszczęcie dochodzenia w tej sprawie. Wiosną 1945 na Białostocczyźnie rozpoczyna działalność V Brygada Wileńska pod dowództwem mjr. Zygmunta Szendzielarza "Łupaszki". W dniu 3 maja 1945 z inicjatywy Komendy Powiatu bielskiego NOW odbyło się spotkanie ze sztabem Komendy AKO obwodu Bielsk Podlaski. Ze strony NOW obecni byli „Gryf”, „Orłowski”, „Bitny” (Jan Boguszewski), „Jurand”, ze strony AKO „Korycki”, „Orlik”, „Biały Bolek” (Bolesław Sawicz-Korsak), „Nowina” (Lech Beynar vel Paweł Jasienica). Spotkanie odbyło się na kolonii wsi Zaminowo. Kwestii wyjaśnienia wymagała sprawa owej kontrybucji oraz bezpieczeństwa osobistego przywódców organizacji. W czasie rozmowy do porozumienia nie doszło i na zapytanie „Gryfa” złożone „Koryckiemu” czy to jest prawda, że on wydał polecenie zlikwidować jego, czyli „Gryfa”, „Korycki” zaprzeczył i oznajmił, że on takiego polecenia nikomu nie wydawał i że z jego strony nic mu nie grozi. Pod koniec spotkania „Korycki” oświadczył, że o współpracy między organizacjami nie może być mowy. Dnia 4 maja 1945 por. Zbigniew Zaleski „Orłowski” spotkał się z majorem „Łupaszką” zapewne z inicjatywy Augusta Dobrowolskiego „Kruka”, dawnego żołnierza AK z Wileńszczyzny, który przyłączył się do oddziału dywersyjnego NOW. Stąd wniosek, że Zaleski, będący jednocześnie zastępcą Eljaszuka (Zachariasz Tarnowski został zwolniony ze względu na "wyczerpanie fizyczne" - był to starszy już człowiek rocznik 1896, w konspiracji od 1940 roku) uważał się za równorzędnego stanowiskiem "Łupaszce". Formalną datą powstania Narodowego Zjednoczenia Wojskowego na Białostocczyźnie jest 11 maja 1945. Tymczasem w dniu 6 maja 1945 "Gryf" zostaje zdjęty ze stanowiska komendanta powiatu. Być może wiąże się to z powrotem jego brata Stanisława Eljaszuka z ZSRR wraz z armią Berlinga. Latem 1945 na stanowiskach dowódczych NZW następuje zmiana. Komendę okręgu po Grygorcewiczu obejmuje Florian Lewicki "Lis", a komendę powiatu Bielsk Podlaski obejmuje Zachariasz Tarnowski "Kochanowski", "Dziadek"). Najbliższym współpracownikiem "Lisa" zostaje Awramienko, a Tarnowski darzy największym zaufaniem Józefa Jankowskiego "Juranda" i Adolfa Twarowskiego "Walka". Do NZW dołącza porucznik Romuald Rajs "Bury". W tym czasie Jan Eljaszuk zostaje oddelegowany na teren powiatu Grajewo, jednak jesienią 1945 powraca do rodzinnego Sielca. W listopadzie 1945 oddział VI Brygady Wileńskiej Władysława Łukasiuka "Młota" przybywa do Sielca i rekwiruje broń miejscowej siatki terenowej. W tym czasie Eljaszuk spotyka się z Bolesławem Sawicz-Korsakiem "Białym Bolkiem" z miejscowej struktury Zrzeszenia WiN w celu wyjaśnienia incydentu. W grudniu 1945 władze bezpieczeństwa organizują na terenie powiatu Bielsk Podlaski olbrzymią akcję pacyfikacyjną, związaną ze wzmożeniem aktywności oddziału Pogotowia Akcji Specjalnej "Burego". Już w grudniu 1945 aresztowano kilku członków siatki terenowej z Sielca, i wydobywano z nich zeznania na temat stanu organizacji. W dniu 30 i 31 stycznia 1946 oddziały "Burego" stacjonują we wsiach Widźgowo, Holonki i Puchały Stare, dokąd doprowadzono uprowadzonych z Łozic tzw. furmanów. W dniu 31 stycznia w lesie w pobliżu Puchał odbywa się egzekucja furmanów. W tym czasie Eljaszuk przebywa w pobliskim Sielcu, gdzie wraz ze szwagrem Zygmuntem Jankowskim,zajmują się piłowaniem drewna. W godzinach południowych w dniu 1 lutego 1946 przez Sielc przejeżdża na ciężarówkach grupa operacyjna Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i KBW z Bielska Podlaskiego pod dowództwem sierżanta Dymitra Karpowicza. Na widok żołnierzy Eljaszuk biegnie aby ostrzec kolegę prawdopodobnie Jana Rękawka pseudonim "Płot" i chroni się w stodole na końcu wsi. Wojsko otwiera ogień zabijając "Gryfa". Zwłoki polskiego bohatera zostają zbezczeszczone, jednak ciało wydano rodzinie. Porucznik Jan Eljaszuk został pochowany na cmentarzu parafii Klichy.