Przy okazji wystawiania kolekcji grafik, jakie otrzymałem od kolekcjonera porcelany… do sprzedaży – zaplątała się wśród nich wycinanka i dwie grafili - wzory do wycinania. Koronkowe dzieło sztuki. Trudno sobie wyobrazić jakiej niezwykłej precyzji i techniki trzeba, żeby z narysowanego tuszem na cienkim papierze powstało tak koronkowa wycinanka. Niezwykłe kruche dzieło sztuki. Ile z nich spłonęło w pożarach wojny? Jak przetrwała ta wycinanka do naszych czasów - nie zdążono jej wyciąć- a wzór oprawiono w ramkę ?
Stara wycinanka na białej ścianie – to jeden z tych magicznych przedmiotów, które natychmiast przenoszą nas w czasie i przestrzeni w świat dzieciństwa bajki – marzeń… Wycinanki artystyczne – są unikalnym dziełem sztuki- trafiały do pałaców arystokracji i domów najbogatszych warstw mieszczaństwa… mimo, że zaliczamy je do sztuki art deco – znajdziemy tam elementy estetyki Biedermeier i secesji… jako takie z pewnością zaliczają się do bardzo oryginalnych dekoracji wnętrz.
Dwie damy na kawie - filiżanki dzbanek- piękna lampa - eleganckie fotele - fantazyjne fryzury - niezwykły szyk i elegancja - wspaniałe suknie - patera z ciasteczkami - wazon z kwiatami... a wszystko namalowane czarnym tuszem na białym papierze do wycianania . Nie wiem czemu w kilku miejscach biały podkład uległ uszkodzeniu... być może starość papieru...
Wycinanka jest w oryginalnej oprawie z epoki pod szkłem. Cenny przedmiot z kolekcji berlińskiego kolekcjonera. Rozmiar obrazu około 22,8 x 17 cm rozmiar ramy 25,4 x 19 cm .
Historia
Wycinanka papieru, pochodząca z północnych Chin , jest jedną z najstarszych sztuk ludowych w Chinach . Na przełomie tysiąclecia wycinanka początkowo straciła na znaczeniu, gdyż szkło zastąpiło papier okienny, do którego zwykle przyklejano wycinanki. Każda prowincja miała swój własny styl i kolorystykę.
W Niemczech austriacki emigrant Rudolf Wilhelm von Stubenberg , który zmarł w Ratyzbonie w 1677 r., był jednym z pierwszych artystów, któr specjalizował się w wykonywaniu wycinanek - sylwetek. Jego prace zachowały się do dziś w Niemieckim Muzeum Narodowym w Norymberdze. Wycinanie papieru było bardzo popularne w epoce Goethego w XIX wieku. W północnych Niemczech artysta sylwetki Johann Caspar Dilly osiągnął szczególne znaczenie dzięki unikalnej, mieszanej technice cięcia papieru i malowania. Prace Dilly'ego przedstawiają uroczystości rodzinne, pary narzeczeńskie i weselne, portrety dzieci, a także sceny z salonu i ogrodu, a jego sylwetki przedstawiają kulturę życia i ubioru rodzin chłopskich i wyższych klas wiejskich w północno-zachodnich Niemczech w latach 1800-1840” szczegółowo i z ostrym profilem".
Kolejnym bardzo znanym artystą był Paul Konewka -specjalizował się w wycinankach artystycznych. Ważnym przedstawicielem sylwetek secesyjnych jest ilustrator Marcus Behmer , który czasami wykorzystywał swoje sylwetki jako szablon do zdobniczych wzorów.
Istnieje Niemieckie Stowarzyszenie Cięcia Scherenschnitt, które zajmuje się utrzymaniem tej sztuki oraz archiwizacją biografii i przykładów prac artystów.
W latach 20/30 podczas wielkiego kryzysu bardzo modne były sielskie anielskie prace berlińskiej artystki Art Deco Lotte Lotte Gützlaff – która w trudnych depresyjnych latach 20tych – po I wojnie światowej – przenosiła widzów w świat flirtu, niesfornego Amora- ale także w prace odnoszące się do okresu Fryderyka Wielkiego i czasów świetności Prus. Dziś prace tej artystki spotkamy na aukcjach w Domach Aukcyjnych całego świata.
Klasyczne, ale także nowoczesne wycinanki mają swoich miłośników na rynku sztuki. Znanymi przedstawicielam imodernizmu są artystka sylwetki i papieru Brigitte Prommegger-Weilguni, szwajcarski wycinacz papieru Adam Dario Keel oraz Szwajcar Ernst Oppliger, który od dziesięcioleci poświęca się wycinaniu papieru. Jesienią 2007 roku Poczta Szwajcarska wydała cztery znaczki z motywami szwajcarskich wycinanek.
Biuletyn „Schnittpunkt” , wydawany trzy razy w roku przez Szwajcarskie Towarzystwo Przyjaciół Cięcia Papieru, regularnie przybliża szerszej publiczności artystów i ich różne techniki. Ponadto stowarzyszenie regularnie organizuje wystawy dokumentujące pracę swoich członków.
Mistrz świata jako najszybszy artystawycinanek ( Księga Rekordów Guinnessa 1982) to urodzony we Francji Jacques Maté (właściwie Jacques Matéos; * 1937). W latach 80. brał udział w wielu programach telewizyjnych i miał wybitnych modeli, takich jak Brandt i Kohl. Nadal zachwyca swoją sztuką - Z wielkim talentem portretuje nożyczkami i papierem na jarmarkach i jarmarkach bożonarodzeniowych . Na rok 2010 ogłosił, że sprzeda swój biznes pod koniec jarmarku bożonarodzeniowego w Dortmundzie . Po sprzedaży wraz z żoną przeniósł się z poprzedniej rezydencji w Düsseldorfie do Warin w Meklemburgii .
Wycinanka polska – ozdoba wycięta z papieru za pomocą ostrego narzędzia, najczęściej nożyc. W Polsce charakterystyczna szczególnie dla twórczości ludowej.
Istnieje kilka hipotez dotyczących pojawienia się wycinanki w polskiej sztuce ludowej. Jedna z nich mówi o zapożyczeniu z kultury żydowskiej. Wycinanka żydowska miała charakter rytualny. Różnokolorowe wycinanki naklejano na okna domów w święto Szawuot (Zielone Święta). Inna hipoteza wiąże ich genezę z pojawieniem się na wsi kolorowego papieru glansowanego masowej produkcji, a pochodzenie form wiąże bezpośrednio z materiałem i narzędziami. Pierwsze historyczne zapiski o wycinankach ludowych w Polsce jako miejsce ich pochodzenia wymieniają okolice Warszawy. Były one charakterystyczną ozdobą wiejskich chat z przełomu XIX i XX wieku. Przed świętami Bożego Narodzenia, Wielkiej Nocy, przed ważnymi uroczystościami rodzinnymi, ściany oraz belki stropowe zdobiono kolorowymi wycinankami. Pełniły one funkcję zdobniczą. Najstarsze polskie wycinanki w zbiorach pochodzą z początku XX wieku z okolic Łowicza, Kołbieli oraz Kurpiowszczyzny. Pierwszą kolekcję polskich wycinanek w roku 1850 podczas etnograficznych poszukiwań zebrał pod Warszawą malarz i krytyk sztuki Wojciech Gerson.
Wygląd i tematyka
Wycinanki wykorzystują różne rodzaje symetrii oraz łączenie i rytmiczne powtarzanie motywów w układach poziomych lub pionowych. Początkowo wykonywane były z białego papieru, dopiero kiedy w drugiej połowie XIX stulecia pojawił się papier kolorowy i bibułki, stały się kunsztownymi, tęczowymi ozdobami. Do wycinania używano narzędzi gospodarskich (np. nożyc do strzyżenia owiec). W zależności od przybieranych form (roślinnych, zwierzęcych, postaci ludzkich, a także figur) nazywane są: gwiazdami (okrągłymi lub rogowymi), kółkami, drzewkami, lelujami (na Kurpiach), lalkami, kogutkami, kodrami (długie wycinanki łowickie) itp.
Wycinanka z Powiśla
Powiśle to region obejmujący wsie położone nad prawym brzegiem Wisły między Maciejowicami a Otwockiem. Przed II wojną światową wycinanki z tego terenu nazywano podwarszawskimi lub garwolińskimi. Okres ich największego rozwoju to lata tuż przed I wojną światową. W latach 20. XX wieku zaczął się ich zanik, który trwał do wczesnych lat 30. XX w. Odrodzenie tradycji nastąpiło po II wojnie światowej.
Wycinanki z tego terenu reprezentują najprostsze i najstarsze formy polskich wycinanek: rózgi, czyli stylizowane drzewka, lalki - uproszczone postaci kobiece, chłopaki - uproszczone postaci męskie, fryzy z lalek i kogutków, kółka - gwiazdy okrągłe oraz kwadraty - gwiazdy rogowe. Wycinanki są jednobarwne, mają ażurowe płaszczyzny uzyskiwane poprzez wycięcia w formie strzałek, oczek, linii lub gałązek z liśćmi.
Wycinanka kołbielska
Wycinanki powstałe na terenach położonych na wschód i północ od Kołbieli są przeważnie jednobarwne. Podstawowe ich formy to drzewka, laki i koguty, podobne do tych z Powiśla. Czasem można napotkać również lalki dwubarwne i różnokolorowe koguty. Jednak najbardziej charakterystyczną formą wycinanek kołbielskich są lalki z uniesionymi rękami przechodzącymi w parę całujących się kogutów. Zdarza się też, że figury ludzkie mają po dwie pary rąk i podwójną liczbę kogutów. Istnieją również lalki z dwoma lub trzema kogutami po bokach spódnic. Popularne są również fryzy, czyli pasy z powtarzającym się motywem lalek i kogutów.
Wycinanka kurpiowska z Puszczy Białej
Wycinanki z Puszczy Białej, czyli okolic Pułtuska i Wyszkowa wyróżnia wielobarwność. Są to w większości tzw. naklejanki. Najbardziej typową formą jest zielko, czyli wielokolorowe drzewko o odrealnionym kształcie, łączone z kogutkami. Inna spotykana forma to zielko jednobarwne z finezyjnie wygiętymi gałęziami przedstawione w doniczce. Spotkać można też wielobarwne wstążki, zwane portkami. Są to dwie opadające wstęgi spięte kolorową gwiazdą - kółkiem. Kolejna forma to kółka jednobarwne, czasem naklejane na kontrastujące tło.
Wycinanka kurpiowska z Puszczy Zielonej
Wycinanki z Puszczy Zielonej, czyli okolic Myszyńca i Kadzidła, to jedne z najpopularniejszych wycinanek w Polsce. Główne motywy to monochromatyczne leluje i gwiazdy zwane kółkami. Inne formy to wielobarwne drzewka, indory, gołąbki, pawie i kogutki.
Za początek wycinankarstwa z kolorowego papieru na terenie kurpiowskiej Puszczy Zielonej przyjmuje się połowę XIX wieku, początkowo w okolicach Kadzidła i Myszyńca, najpóźniej w okolicach Kolna. Zwyczaj zaczął zanikać ok. 1930.
Ożywienie wycinankarstwa w tym regionie nastąpiło po II wojnie światowej i było efektem konkursu i wystawy mających miejsce w Kadzidle w 1948. Nowe formy wycinanek pojawiły się w latach 60. XX w., kiedy zaczęto wkomponowywać ludzkie postaci w tradycyjny kształt gwiazdy. Kolejną nową formą stał się tzw. las – duża prostokątna jednobarwna wycinanka tematyczna.
Wycinanka sannicka
Wycinanki sannickie wielobarwne naklejanki. Mają dwie podstawowe formy: klapoki, czyli dwie zwisające wstęgi złączone u góry krążkiem oraz różnokolorowe ptaki – koguty, gołąbki, indory, indory i bażanty. Można znaleźć tu również wycinanki tematyczne podobne do łowickich kodr. Sannicki ośrodek wycinankarski został reaktywowany w 1951 dzięki zorganizowanej wówczas w Sannikach wystawie.
Wycinanka łowicka
Wycinanki łowickie to naklejanki wykonane z dużą precyzją cięcia. Składają się z drobnych elementów zdobniczych naklejonych na siebie. Cechuje je również bardzo bogata kolorystyka. Najpopularniejszymi formami tych wycinanek są ażurowe koła lub kwadraty z motywami kogutów lub pawi zwane gwiazdami oraz tzw. kodry, czyli podłużne pasy kwiatowe lub ze scenami rodzajowymi. Inna częsta forma to tasiomki, czyli dwie wstęgi spięte u góry różnokolorowym kołem.
Innym bardzo ciekawym zjawiskiem jest wycinanka żydowska wytwór tradycyjnej sztuki żydowskiej; różni się od wycinanek innych narodów przede wszystkim tym, że jest ściśle związana z religią.
Jako forma plastyczna rozwinęła się w wieku XIX, kiedy papier stał się powszechnie dostępnym materiałem. Rozwijała się równolegle z wycinanką polską, mającą typowo zdobniczy charakter, a której rozkwit spowodowany był przemianami na wsi – chłop, który sprzedawał swoje plony w mieście, miał pieniądze, za które kupował między innymi wycinanki służące do zdobienia domu. Była to sztuka ludowa warstw najniższych.
Historia wycinanki żydowskiej
Pierwsze ślady o wycinance żydowskiej sięgają XIII wieku. Legenda opowiada o rabinie, który chciał przepisać Torę; było to zimą, a mróz był tak siarczysty, że zamarzał atrament. Zaczął więc wycinać litery Tory i tak powstała pierwsza wycinanka.
Zanikła na początku XX wieku, choć żydowskie wycinanki spotyka się jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym. Została reaktywowana po II wojnie światowej równolegle w dwóch krajach: w Izraelu i w USA.
W Izraelu rozwinęła się dzięki Gizie Frankel (w niektórych źródłach nazwisko podawane jest jako: Frenkel). G. Frankel była etnografką na Uniwersytecie we Lwowie, zajmowała się zbieraniem i opracowywaniem wycinanek. Po wojnie wyjechała do Izraela, zabierając ze sobą wzory żydowskich wycinanek z terenów południowej Polski. Pracując na uniwersytecie w Hajfie, wskrzesiła na nowo tę tradycyjną sztukę żydowską. Obecnie w Izraelu działa 10 wycinankarzy zajmujących się profesjonalnie wycinaniem. Izraelska wycinanka współczesna jest kontynuacją wzornictwa rozpropagowanego przez Gizę Frankel (w latach 80. wydała album z ponad 100 wzorami wraz z opisami po hebrajsku), ale pełni obecnie funkcję dekoracyjną.
Wycinanka amerykańska ma świecki charakter. Głównie rozpowszechniana jest wśród dzieci, jej celem jest podtrzymywanie tożsamości narodowej.
Trzecim ważnym ośrodkiem staje się Kraków, gdzie od kilkunastu lat podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej prowadzone są warsztaty wycinanki żydowskiej, które wykształciły kilku artystów zajmujących się tą sztuką. Do najbardziej znanych należą Anna Małecka-Beiersdorf, która wskrzesiła tę sztukę w Polsce, Marta Gołąb oraz Monika Krajewska.
Tradycja wycinania
Wycinankę mogli wykonywać tylko mężczyźni, ponieważ w kulturze żydowskiej kobietom nie wolno było zajmować się sztuką. Wycinano je najczęściej szewskim nożem, jako że był bardzo ostry. Materiałem był najpierw pergamin, później biały papier. Składano go na pół na desce i wycinano wzdłuż zaznaczonego wzoru. Po wycięciu papier był malowany, przeważnie farbami wodnymi, a jeśli pozostawiano wycinankę niezamalowaną, wówczas podkładano pod nią tło, aby sprawiała wrażenie koloru.
Rodzaje wycinanek żydowskich
Mizrach
Mizrach (מיזרח) – ten rodzaj wycinanek zawieszano w domach na ścianie wschodniej (samo słowo mizrach oznacza wschód), w stronę Jerozolimy, aby wiedzieć, w którą stronę należy zwrócić się odmawiając codzienną modlitwę. Była to wycinanka dużego formatu, od A4 do 1m długości boku, całoroczna, wisiała niezależnie od świąt żydowskich. Oprawiano ją w ramę, czasem umieszczano za szybą.
Mizrach ma ogólniejsze znaczenie, oznaczał ozdobę, ale niekoniecznie wycinankę. Zawsze obok szafy ołtarzowej w świątyni wisiały mizrachy -z tkanin, malowidła, płaskorzeźby, a ubogi Żyd, nie mogąc mieć podobnych w domu, wycinał je z papieru.
Mizrachy zawsze zawierały co najmniej jeden z trzech następujących elementów, umieszczony centralnie: menorę, Gwiazdę Dawida, tablice Mojżeszowe. Nad tablicami Mojżeszowymi (również w świątyniach) najczęściej znajdowała się korona Tory. Tablice Tory często podtrzymywane były przez lwy. Lew jest częstym motywem w kulturze żydowskiej, jako symbol siły, symbol pokolenia Judy. Przedstawiano również inne zwierzęta, były to m.in.:
tygrys – symbol wytrzymałości
jeleń – symbol rączości
orzeł – symbol lekkości
kogut – symbol pojednania
ryby (również winorośl) – symbol płodności
Kolumny symbolizują pierwszą świątynię w Jerozolimie. Dłonie kapłana w geście błogosławieństwa oznaczają kogoś biegłego w Torze. U Żydów ortodoksyjnych był to jedyny dopuszczalny ludzki element, który można było przedstawiać, nawet fotografia kogoś bliskiego na ścianie obrażała Jahwe. Charakterystycznym elementem jest też drzewko życia, różnie przedstawiane, np. w donicy.
Mizrachy miały zawsze napisy, ale nie były one najważniejsze. Mizrachy występujące w ubogich bożnicach miały ten sam napis: Mam Boga swego przed sobą. Od pierwszych słów, noszą one nazwę: sziwis (lub: sziwitis). Różnica między mizrachem a sziwis jest jedynie różnicą miejsca: mizrach wisiał w domu, sziwis w bożnicach.
Szewnosłach i Rojzelach
Szewnosłach i Rojzelach były to wycinanki przyklejane do szyb z okazji święta Sukkot. Stanowiły zewnętrzny wizerunek tych świąt. Niegdyś na wsi, kiedy Żyd-karczmarz wywieszał wycinanki w oknie, wówczas chłop polski orientował się, że trwa święto żydowskie. Wycinanki te różnią się jedynie kształtem: szewnosłach ma formę kwadratu, a rojzelach – rozetki. Centralnie umieszczano, jak w mizrachu, menorę, Gwiazdę Dawida lub tablice. Całość łączona była elementami roślinnymi lub geometrycznymi stanowiącymi tylko dekorację.
Hamsa
Hamsa – amulet, który chronił rodzącą przed wpływami złego demona Lilit. Opowiada o tym jedna z wersji żydowskiej legendy:
Lilit była pierwszą żoną Adama. Znudzona małżeństwem, nocą, kiedy Adam już spał, wymykała się do doliny demonów. Bóg ukarał ją za to, strącając na zawsze do doliny, gdzie stała się demonem Lilit, oraz zabierając życie wszystkim jej dzieciom. Adamowi zaś wkrótce dał Ewę. Ale od tej pory Lilit mści się na kobietach, które mają urodzić dziecko.
Dlatego wycinankami zdobiono pokój, gdzie dziecko miało przyjść na świat. Hamsę wieszano w czterech rogach izby, zabezpieczając to miejsce przed dostępem złych mocy.
Wycinanki na chorągwiach
Wycinanki na chorągwiach – raz do roku Żydzi wynoszą ze świątyni Torę, za mężczyznami idą chłopcy w wieku szkolnym, którzy niosą chorągiewki na długich drzewcach. Chłopcy często wycinali jeźdźców, żołnierzy, pozwalano im na to -była to jedyna wycinanka z motywem świeckim występująca w kulturze żydowskiej.