Tytuł : URSZULKA KOCHANOWSKA IMPROWIZUJĄCA JANOWI ZAMOJSKIEMU W CZARNOLESIU. Obraz F. Sypniewskiego, z Wystawy Obrazów Towarzystwa Zachęty

Sztuk Pięknych w Królestwie Polskim.

Wymiary grafiki : 21 na 28,5 cm.

Grafika ( drzeworyt sztorcowy ) ukazała się w latach 80-tych XIX wieku w czasopiśmie Kłosy ( nr 649- tom XXV )

Stan db Delikatne przebarwienia i rdzawe plamki. Nieznaczne naddarcie marginesu w lewym górnym rogu.

Druga strona zadrukowana. Grafika idealna do przycięcia i oprawy.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Jan Sariusz Zamoyski

(Jan Zamojski) herbu Jelita, (ur. 1542, zm. 1605) – polski szlachcic, magnat, sekretarz królewski od 1565, podkanclerzy koronny od 1576,

kanclerz wielki koronny od 1578 i hetman wielki koronny Rzeczypospolitej Obojga Narodów od roku 1581. Generalny starosta krakowski w latach 1580-1585,

starosta bełski, międzyrzecki, krzeszowski, knyszyński, tykociński i dorpacki. Doradca króla Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego. Główny przeciwnik

sukcesora po Batorym, Zygmunta III Wazy.

Jan Saryusz Zamoyski urodził się 19 marca 1542 roku w Skokówce, a jego rodzicami byli Stanisław, kasztelan chełmski i Anna Herburtówna z Miżyńca. W 1551

ojciec Zamoyskiego przyjął wyznanie kalwińskie. Pierwsze nauki Jan odebrał w Krasnymstawie, a następnie został wysłany na studia do Paryża[1], skąd po kilku

latach przeniósł się do Strasburga, a następnie do Padwy, gdzie przeszedł na katolicyzm. W 1563 został wybrany rektorem akademii padewskiej. Tam też napisał

po łacinie swe dzieło De Senatu Romano Libri II ("O Senacie Rzymskim Księgi Dwie), broszurę o starożytnym Rzymie, w której doszukiwał się odniesień zasad

konstytucyjnych republiki rzymskiej do Korony Królestwa Polskiego[2]. Od początku studiów poważnie interesował się polityką. Po powrocie do kraju został

mianowany sekretarzem króla Zygmunta II Augusta. W ostatnich latach jego panowania uczestniczył w porządkowaniu archiwum koronnego na Wawelu.

Niektórzy historycy przypisują Zamoyskiemu, po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w 1572, ogromny wpływ na ustanowienie w Rzeczypospolitej elekcji viritim,

tj. wyboru króla przez ogół szlachty. Jest to jednak opinia przesadzona i niewątpliwie inspirowana relacją nadwornego kronikarza Zamoyskiego, Reinholda

Heidensteina, co do którego wiarygodności można mieć wiele zastrzeżeń. Był ponoć przyjacielem Mikołaja Sienickiego i Hieronima Ossolińskiego.

Był w opozycji do magnaterii, która chciała zaoferować polski tron Habsburgom. Podczas elekcji w 1573 popierał Henryka III Walezego, a podczas elekcji w

1575 jego faworytem był wrogi Habsburgom Stefan Batory. Był pomysłodawcą wyboru Anny Jagielonki na króla Polski i przydania jej za małżonka Stefana Batorego.

Za panowania Batorego został jego najbliższym politycznym współpracownikiem. W tym czasie był jednym z najpotężniejszych ludzi w kraju, król mianował go

kanclerzem wielkim oraz hetmanem wielkim koronnym. Wkrótce stał się jednym z najbogatszych polskich magnatów. Wspierał politykę Batorego przeciwną

Habsburgom i imperium otomańskiemu oraz opowiadał się po stronie Batorego w jego dążeniach do wzmocnienia władzy królewskiej i osłabienia magnaterii.

Wziął na siebie część przygotowań do wojny z Rosją w latach 1579-1581, podczas której zdobył Wieliż i Zawołocze. W zastępstwie króla dowodził całą polską

armia podczas oblężenia Pskowa. W 1584 przyczynił się do ujęcia i stracenia banity Samuela Zborowskiego, co sprawiło, że stracił popularność w masach

szlacheckich, a nawet wytoczono w 1585 sąd sejmowy, który zajął się analizą legalności jego działań.

Między Polską i Litwą a Szwecją zaczynała się długa seria wojen, w której sprawy dynastyczne pomieszane były z interesami

gospodarczymi, politycznymi oraz ze sporami natury religijnej.

Wojna[edytuj] Szwedzka ofensywa[edytuj]Już w listopadzie 1599 roku wojska księcia Karola Sudermańskiego opanowały Narwę, a do marca 1600 roku wyparły

załogi polskie z Estonii (która wkrótce formalnie uznała władzę Karola), by następnie przystąpić do działań wojennych prowadzonych na pełną skalę.

W Rewalu i Narwie 19 sierpnia 1600 roku wylądowała silna armia szwedzka licząca 10 000 żołnierzy. Gdy dołączyła do niej szlachta estońska i chłopska

piechota dymowa, siły szwedzkie osiągnęły stan 14 000 żołnierzy. Całością dowodził Karol Sudermański. Dowodzący siłami polskimi w Inflantach wojewoda

wendeński Jerzy Farensbach miał jedynie 2400 zaciężnych żołnierzy (w tym 800 husarii i 1000 piechoty). Gdy dotarły do niego kontyngenty miasta Rygi,

posiłki kurlandzkie, pospolite ruszenie inflanckie i Tatarzy litewscy siły Rzeczypospolitej osiągnęły stan 4500 żołnierzy.

Karol SudermańskiWojska księcia Karola po zakończonej koncentracji wyruszyły 13 września. Uderzająca na Inflanty armia szwedzka podzielona została na dwie

grupy. Pierwsza maszerowała z Rewala na Parnawę, druga natomiast z Narwy na Dorpat. Dysponujący zbyt słabymi siłami Jerzy Farensbach, nie był w stanie

powstrzymać szwedzkiej ofensywy. Wygrał co prawda kilka potyczek i pobił Szwedów 29 września w bitwie pod Karksi, nie zdołał jednak zapobiec utracie Parnawy

(17 października) i Fellinu (3 listopada). Następnie Szwedzi oblegli Dorpat, który skapitulował 6 stycznia 1601 roku. Powodzenia szwedzkiego nie zachwiała

nawet klęska w stoczonej następnego dnia bitwie pod Kiesią, gdyż nieopłacone wojsko litewskie rozeszło się po kraju, szukając żywności i grabiąc mieszkańców.

Sprawiło to, że miejscowa ludność w coraz większym stopniu sprzyjała Szwedom, którzy wkrótce po przegranej bitwie zdobyli Wolmar.

W lutym 1601 roku Szwedzi dotarli aż do Dźwiny, w końcu lutego wojska szwedzkie pojawiły się pod Rygą (obroną miasta dowodził Jerzy Farensbach), a 28 marca

obległy Kokenhausen. Miasto padło 1 kwietnia i broniła się już tylko polska załoga w zamku. Niektóre zagony szwedzkie przeszły Dźwinę zagrażając Kurlandii,

a nawet Żmudzi. Zamku w Kokenhausen Karol nie zdołał zdobyć, pozostawił więc w mieście 2600 żołnierzy, by blokowali załogę zamku, a sam z główną armią

wycofał się 30 km na wschód od Kokenhausen - do Erlaa. Tam przekazał naczelne dowództwo swemu synowi z nieprawego łoża Carlowi Gyllenhjelmowi, a sam ruszył

do Szwecji po nowe zaciągi.

Działania wojsk litewskich[edytuj]

Hetman wielki litewski Krzysztof Mikołaj Radziwiłł "Piorun"Wiosną 1601 roku sejm Rzeczypospolitej poważniej zajął się toczoną w Inflantach wojną i uchwalił

duże podatki. Dowództwo nad tworzoną armią powierzono hetmanowi wielkiemu koronnemu Janowi Zamoyskiemu. Do czasu utworzenia tej armii Kurlandii i Żmudzi

przed Szwedami bronić miał hetman wielki litewski Krzysztof Radziwiłł "Piorun", który 30 kwietnia zarządził koncentrację prywatnych pocztów magnackich i

zaciągniętych oddziałów zaciężnych oraz piechoty wybranieckiej w Oniksztach nad rzeką Świętą (dopływ Wilii). Koncentrację sił litewskich osłaniał stojący

na pograniczu Żmudzi pułkownik Jan Siciński. Z powodu zbyt powolnego zbierania się wojsk zniecierpliwiony Radziwiłł posłał Sicińskiego pod Kokenhausen, by

zablokować oblegających zamek Szwedów. Uwolnione Kokenhausen miało stać się początkową bazą operacyjną hetmana do dalszych działań. Siciński dotarł pod

Kokenhausen 12 maja, zepchnął Szwedów do miasta i odciął im dowóz żywności. Próbę odsieczy Gyllemhjelma odparł z pomocą Radziwiłła (w potyczce tej Szwedzi

stracili podobno 600 ludzi i 2 działa). Za wycofującymi się Szwedami hetman wysłał w pościg 1000 jeźdźców pod wodzą Sicińskiego, który w okolicy Erlaa

zaatakował Gyllenhjelma i zmusił go do odwrotu na północ. Rozpoczęło się oblężenie zamkniętych w Kokenhausen Szwedów.

Siły hetmana 8 czerwca wzmocnił starosta żmudzki Jan Karol Chodkiewicz. Armia litewska osiągnęła stan 4000 żołnierzy. Wkrótce do wojsk litewskich dotarła

wieść o przybyciu floty szwedzkiej z posiłkami dla Gyllenhjelma, któremu Karol rozkazał marsz na odsiecz oblężonemu Kokenhausen. Carl Gyllenhjelm wyruszył

22 czerwca, prowadząc ze sobą armię liczącą 4900 żołnierzy (w tym 900 piechoty) i 17 dział. Wyprawa ta zakończyła się dla Szwedów 23 czerwca katastrofalną

klęską w bitwie pod Kokenhausen. Pozbawione nadziei otoczone w Kokenhausen wojska szwedzkie (1800 żołnierzy) skapitulowały. Wraz z kapitulacją Szwedów

oprócz miasta w ręce Litwinów dostała się cała artyleria oblężnicza (4 ciężkie działa), dwa wielkie moździerze i pięć mniejszych dział.

W kierunku zagrożonego Dyjamentu ruszył pułkownik Dorohostajski oraz piechota dowodzona przez Denhoffa. Owoce niedawnego zwycięstwa nie zostały jednak w

pełni wykorzystane, gdyż Radziwiłł i Chodkiewicz pokłócili się i rozdzielili swe siły. Po odejściu pocztów magnackich przy Radziwille pozostało tylko 2000

żołnierzy. Jednak mimo tego udało mu się jeszcze odzyskać cztery zamki. Gdy Gyllenhjelm odbudował swą armię, Radziwiłł ruszył pod Nitaure leżące w pobliżu

Kiesi, gdzie stacjonowali Szwedzi. Nie mogąc doczekać się Chodkiewicza sam uwolnił zamek, zmuszając Gyllenhjelma do odwrotu. Wkrótce potem wspólnie z

Chodkiewiczem obległ zamek Rauna, jednak oblężenie przedłużało się, w obozie litewskim wybuchła epidemia, co razem z licznymi dezercjami zmniejszyło

liczebność wojsk litewskich do zaledwie 1400 żołnierzy w połowie sierpnia.

Do Parnawy przybył 26 lipca Jan hrabia Nassau (synowiec Wilhelma Orańskiego), przyjaciel reformatora wojsk holenderskich Maurycego Orańskiego. Ufając jego

doświadczeniu książę Karol powierzył mu naczelne dowództwo nad siłami szwedzkimi w Estonii i Inflantach. Nowy dowódca energicznie zajął się przezbrajaniem

armii szwedzkiej, wyposażając piechotę w piki i nowoczesne muszkiety. W drugiej połowie sierpnia Gyllenhjelm, Karol Sudermański i hrabia Nassau (12-14 tys.

żołnierzy i 20 dział) ruszyli na Rygę. Miasto od strony morza zablokowała flota szwedzka, wysadzając jednocześnie desant w sile 1500 żołnierzy.

Początkowo Radziwiłł miał zamiar ruszyć w kierunku Kiesi, jednak wiadomość, że armia koronna Zamoyskiego jest jeszcze daleko, ruszył na pomoc Rydze. Armia

litewska, ze względu na ogromny tabor (podobno 3000 wozów) posuwała się bardzo wolno, toteż jeszcze przed dotarciem do Rygi szwedzka awangarda dopadła 31

sierpnia Litwinów i urwała im około 300 wozów i kilka dział. Wojska Radziwiłła wkroczyły do Rygi 2 września. Farensbach, który był komendantem miasta,

miał wewnątrz murów 1100 piechoty szkockiej i niemieckiej oraz kilka chorągwi jazdy.

Karol Sudermański zamierzał zdobyć Rygę zanim przybędzie Zamoyski, jednak szturm, który przeprowadził w nocy z 8 września na 9 września, został odparty, a

Szwedzi ponieśli bardzo poważne straty. Nie powiódł sie także atak na Dyjament. Wkrótce Szwedów dotknęły głód i choroby, w wyniku czego armia Karola

zmniejszyła się do 9 tys. żołnierzy. Z powodu zbliżających się wojsk koronnych w nocy z 26 września na 27 września Szwedzi zwinęli oblężenie i wycofali się

na północ, wzmacniając jednocześnie załogi w zamkach. Karol udał się do Szwecji po nowe zaciągi, a w Inflantach dowództwo zostało w rękach hrabiego Nassau.

Wyprawa Zamoyskiego[edytuj]

Hetman wielki koronny Jan ZamoyskiJan Zamoyski, a wraz z nim król Zygmunt III Waza, przybył do Inflant, prowadząc ze sobą armię liczącą 15 000 żołnierzy i

50 dział, w tym 15 ciężkich kolubryn. Nie udało mu się dopaść Szwedów pod Rygą, gdyż ci zdążyli się wycofać. Farensbach radził wysłać w pogoń za Szwedami

jazdę, jednak Zamoyski postanowił przeprowadzić oblężniczą kampanię polegającą na kolejnym obieraniu zajętych przez Szwedów zamków. Nie zapowiadało to

łatwych i szybkich sukcesów, gdyż Karol Sudermański w głównych twierdzach inflanckich zostawił aż 7400 piechoty, a pozostałą jazdę przeznaczył do walki

podjazdowej z wojskami polskimi.

W końcu roku (19 grudnia) zdobyty został Wolmar (król Zygmunt III w trakcie oblężenia wrócił do Polski). Wkrótce głód, choroby i dezercja połączona z

podjazdową wojną prowadzoną przez Szwedów zredukowały armię Zamoyskiego do 5000 żołnierzy. W tej sytuacji hetman przerwał kampanię i ruszył do Dorpatu na

leże zimowe. Działania wojenne wznowiono wiosną 1602 roku. Pierwszy sukces w nowym roku miał miejsce w maju 1602 roku, gdy zdobyto Fellin. Dwa tygodnie po

wzięciu Fellina licząca już tylko 2000 żołnierzy armia koronna ruszyła na Biały Kamień, a przeciw zbierającym się pod Rewlem szwedzkim siłom wysłano

hetmana polnego Stanisława Żółkiewskiego. Pokonanie Szwedów odebrało załodze obleganego od czerwca Białego Kamienia nadzieję na odsiecz. Oblężenie Białego

Kamienia zakończyło się 30 września kapitulacją.

Po zdobyciu kilku mniejszych twierdz Zamoyski przemieścił swe siły w kierunku Dorpatu. Prawie całe Inflanty i Estonia (z wyjątkiem Rewala, Parnawy, Hapsalu

i Dorpatu) znalazły się w rękach Polski i Litwy. Zamoyski chciał jeszcze pokusić się o Narwę i wschodnią Estonię, jednak nie był w stanie nakłonić

nieopłaconych wojsk do dalszych działań. W październiku 1602 roku cała jazda odeszła na południe, a w zdobytych zamkach pozostała tylko część piechoty pod

wodzą starosty Białego Kamienia pułkownika Jakuba Potockiego. Zamoyski poczekał na przybycie 50 tys. złotych dla nieopłaconych żołnierzy, ze swoich

pieniędzy dopłacił jeszcze 19 tys. złotych po czym zrzekł się dowództwa w Inflantach i wrócił do Polski. Na jego miejsce wodzem pozostałych w Inflantach i

Estonii wojsk został Jan Karol Chodkiewicz.

Chodkiewicz naczelnym wodzem Rzeczypospolitej w Estonii i Inflantach[edytuj]

Jan Karol ChodkiewiczChodkiewicz miał do dyspozycji łącznie 3000 nieopłaconych żołnierzy. Ponieważ sejm nie uchwalił dostatecznie dużych podatków,

by zapłacić zaległy żołd, mianowany komisarzem generalnym wojska w Inflantach Chodkiewicz opłacił wojsko z własnej kiesy. Po zaspokojeniu żądań płacowych

w pierwszej połowie listopada niewielka armia Chodkiewicza ruszyła na Dorpat i 16 listopada zablokowala miasto. Szwedzi także zaczęli wykazywać niechęć

do pełnej niepowodzeń i coraz kosztowniejszej wojny. Doszło nawet z tego powodu do opozycji przeciw Karolowi Sudermańskiemu, który jesienią 1602 roku

powierzył naczelne dowództwo w Inflantach i Estonii byłemu stronnikowi Zygmunta III Arvidowi Erikssonowi Stalarmowi. Do pomocy przysłano mu pułkownika

Andersa Lennartssona, który zmobilizował służbę ziemską i chłopów w sile 2000 ludzi. Następnie Lennartsson 26 lutego 1603 roku zaatakował Rakvere,

niedawno zdobyte przez Litwinów. Chodkiewicz, przy którym zostało już tylko 800 żołnierzy, dowiedział się o tym ataku 1 marca i postanowił podzielić swe

niewielkie siły. Dla dalszego blokowania Dorpatu zostawił 100 piechoty i kilkaset jazdy, a sam z 4 chorągwiami jazdy (300 żołnierzy) ruszył 2 marca do

Rakvere. Na miejscu siły Chodkiewicza wzmocnione zostały przez 500 żołnierzy z tamtejszej załogi. Trzy dni później Chodkiewicz pobił Szwedów pod Rakvere.

Gdy wrócił pod Dorpat, pozbawiona nadziei na odsiecz załoga skapitulowała 13 kwietnia 1603 roku (przy życiu zostało 1052 żołnierzy szwedzkich). Litwini

przejęli miasto z całą artylerią (80 dział), ponadto część piechoty niemieckiej porzuciła służbę u Szwedów i wstąpiła do armii litewskiej. Chodkiewicz

miał zamiar ruszyć na Narwę, by zmusić ją do kapitulacji głodem, jednak nieopłacone wojsko odmówiło posłuszeństwa, a ponadto puściły lody w Zatoce

Fińskiej, dzięki czemu statki szwedzkie mogły dopłynąć do brzegów Estonii i dostarczyć swym wojskom zaopatrzenie.

Wiosną 1603 roku Karol Sudermański zapewnił sobie pokój od strony Danii i mógł teraz rozpocząć przygotowania do nowej kampanii w Estonii. Zanim do Inflant

przybyły nowe siły szwedzkie, Chodkiewicz przejął inicjatywę i w czerwcu wysłał dwie duże grupy wojska - jedną pod Narwę, a drugą z Felina pod Parnawę,

której przedmieścia żołnierze litewscy zaatakowali 12 czerwca. Po spaleniu przedmieść Starej Parnawy Litwini wycofali się, a zaatakowani przez ścigającą

ich rajtarię - rozbili ją. Po napotkaniu dużych sił maszerujących z pomocą od strony Rewala, wyminęli je i dotarli do Felina. Choć sam miał niewielkie siły,

Chodkiewicz zdołał dokonać wypadu pod Rewal i spustoszyć jego okolice. Jesienią 1603 roku działania wojenne zostały wstrzymane, a polowe wojska szwedzkie

udały się na leże zimowe do Finlandii.

W lutym 1604 roku riksdag powołał Karola Sudermańskiego na tron szwedzki. Wiosną nowy król zażądał od parlamentu uchwalenia podatków na utworzenie armii

złożonej z 9000 żołnierzy zaciężnych. Gorzkie doświadczenia z wojny w Inflantach kazały Karolowi zrezygnować z narodowego wojska typu milicyjnego i oprzeć

się na zawodowcach. Celem było stworzenie wojska szkolonego na wzór armii holenderskiej, która odnosiła sukcesy w walce z Hiszpanami podczas wojny

osiemdziesięcioletniej. Wiosną cała Szwecja przystąpiła do intensywnych przygotowań, mających odmienić losy wojny z Rzeczpospolitą. W tym czasie

nieopłacone wojska Chodkiewicza z powodu dezercji i głodu z dnia na dzień były coraz słabsze. Przybycie zaległego żołdu na początku czerwca, a zaraz

potem posiłków z Korony uratowały sytuację do tego stopnia, że wojska Rzeczypospolitej w Inflantach znów mogły podjąć działania przeciw Szwedom. W

czerwcu i lipcu wylądowały w Estonii świeże wojska szwedzkie dowodzone przez Arvida Stalarma i hiszpańskiego najemnika Alonzo Cacho de Canuta. Wojska te

Chronologiczna lista bitew[edytuj]1600 - bitwa pod Karksi (29 października)

1600 - bitwa pod Lambazi (15 listopada)

1601 - bitwa pod Kiesią (7 stycznia)

1601 - bitwa pod Ergle (2 czerwca)

1601 - bitwa pod Kokenhausen (23 czerwca)

1601 - oblężenie Wolmaru (18 października - 18 grudnia)

1602 - oblężenie Fellina (25 marca - 17 maja)

1602 - bitwa pod Rewlem (30 czerwca)

1602 - oblężenie Białego Kamienia (31 maja - 30 września)

1603 - bitwa pod Rakvere (5 marca)

1604 - bitwa pod Białym Kamieniem (25 września)

1605 - bitwa pod Kircholmem (27 września)

1608 - oblężenie Dyjamentu (sierpień)

1609 - oblężenie Parnawy (28 lutego - 2 marca)

1609 - bitwa morska pod Salis (23 - 24 września)

1609 - Bitwa nad Gawią (6 października)

Literatura[edytuj]Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, Wydanie I

Stanisław Herbst, Wojna Inflancka 1600-1602, wyd. II, Inforteditions 2007

Leszek Podhorodecki, "Rapier i koncerz", Warszawa 1985, ISBN 83-05-11452-X

Paweł Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów. Srebrny Wiek, Warszawa 1982, ISBN 83-06-01093-0

Henryk Wisner, Kircholm 1605. Warszawa 2011, BELLONA ISBN 978-83-11-12034-1

Jan Kochanowski

(ur. 1530 w Sycynie koło Zwolenia, zm. 22 sierpnia 1584 w Lublinie) – poeta polski epoki renesansu, sekretarz królewski. Był przedstawicielem filozofii

eklektycznej – stoicyzmu, epikureizmu, renesansowego neoplatonizmu i głębokiej wiary w Boga, łącząc tradycję antyku i chrześcijaństwa.

Pochodził ze szlacheckiej rodziny Kochanowskich herbu Korwin, był synem Piotra Kochanowskiego, sędziego ziemskiego sandomierskiego i Anny Białaczowskiej

herbu Odrowąż. Poetą renesansu był też jeden z jego braci Mikołaj, a drugi, Andrzej, tłumaczem, który przełożył na polski Eneidę Wergiliusza. W epoce

baroku pracą przekładową zajmował się też jego bratanek Piotr.

Dokładna data urodzenia Jana Kochanowskiego nie jest znana. Napis na nagrobku poety w Zwoleniu głosi, że poeta zmarł 22 sierpnia 1584 roku w wieku 54 lat,

urodził się więc najprawdopodobniej w 1530 roku. Jednak jego biografia, pochodząca z 1612 roku informuje, że autor Odprawy posłów greckich urodził się w

Sycynie w 1532 roku. Z kolei dzieło Stanisława Niegoszewskiego Ad Petrum Miscovium... Epigrammata Ioanni Kochanovio... z 1584 podaje, że Kochanowski zmarł

mając 42 lata. Według Janusza Pelca najprawdopodobniejszą z tych dat jest jednak 1530 rok[1].

Ojcem Jana był Piotr Kochanowski, średniozamożny ziemianin, który najpierw pełnił rolę komornika radomskiego, a później sędziego sandomierskiego. Matką

poety była Anna Białaczowska, która w Dworzaninie polskim Łukasza Górnickiego została scharakteryzowana jako stateczna pani i bardzo trefna[2]. Poeta miał

rodzeństwo – Kaspra, Piotra, Mikołaja, Andrzeja, Jakuba, Stanisława, oraz Katarzynę, Elżbietę, Annę i Jadwigę, a także rodzeństwo przyrodnie (pierwszą żoną

ojca była Zofia, córka Jana Zasady) – Druzjannę i Stanisława (zwanego "pierwszym" ze względu na wiek)[3]. Ojciec Jana Kochanowskiego zmarł w 1547 roku.

Wysoki poziom intelektualny panujący w domu rodzinnym prawdopodobnie wpłynął na fakt, że zainteresowania literackie wykazywał nie tylko Jan Kochanowski,

ale i jego młodsi bracia: Mikołaj i Andrzej. Pod tym względem dom Kochanowskich wyróżniał się na tle okolicznej szlachty[4].

[edytuj] Edukacja i podróże

Jan Kochanowski pod ulubioną lipą na rycinie z XIX wieku

Jan Matejko, Kochanowski nad zwłokami UrszulkiNie zachowały się informacje o początkach edukacji Jana Kochanowskiego. Pierwsza wzmianka na ten temat

pochodzi z 1544 roku: jego imię i nazwisko zostało zapisane na liście nowych studentów Akademii Krakowskiej (poeta miał wówczas najprawdopodobniej 14 lat)

[5]. Badacze przypuszczają, że opuścił Wydział Artium najpóźniej w 1547 roku, nie uzyskawszy stopnia akademickiego. Dwie przyczyny mogły zaważyć na decyzji

o zakończeniu nauki: zawieszenie wykładów 12 czerwca 1547 roku z powodu rozprzestrzeniającej się zarazy, bądź też wieść o złym stanie zdrowia ojca (który

ostatecznie zmarł tego roku, data dzienna nie jest znana, chociaż przypuszcza się, że było to pomiędzy 18 kwietnia a 14 października)[6].

W latach 1547-1550 mógł studiować w którymś z uniwersytetów niemieckich, bądź też przebywać na jednym z dworów magnackich. W latach 1551-1552 studiował na

uniwersytecie w Królewcu. Jedynymi świadectwami pobytu przyszłego poety tamże są dwa wpisy w egzemplarzu Tragedii Seneki Młodszego. Pierwszy autograf

Kochanowski umieścił na początku dzieła i jest to jego pierwsza zachowana próba poetycka (cztery wersy po łacinie), pełniąca funkcję dedykacji dla

przyjaciela Stanisława Grzepskiego[7]. Kochanowski podpisał się inicjałami "I.K.", a adresat podarunku odnotował pod wierszykiem datę 9 kwietnia 1552 roku.

Drugi zapis pochodzi z ostatniej karty egzemplarza Tragedii i jest to trudny do rozszyfrowania zapis skrótowy, prawdopodobnie zrozumiały zarówno dla

Kochanowskiego, jak i Grzepskiego[7]. Egzemplarz książki przechowywany jest w Bibliotece Narodowej.

Wspomniana dedykacja w języku łacińskim była pożegnaniem z przyjacielem i stanowiła zapowiedź podróży do Włoch. W 1552 roku przyszły poeta dotarł do Padwy

(zachował się spis studentów z nazwiskiem Kochanowskiego). Pierwszy okres studiów na Wydziale Artium tamtejszego uniwersytetu (gdzie w lipcu 1554 roku

został konsyliarzem nacji polskiej[8], tocząc spór o samodzielność z żakami niemieckimi[9]) trwał do 1555 roku. Kochanowski przerwał wówczas naukę i w

towarzystwie Jana Krzysztofa Tarnowskiego i swojego przyjaciela Mikołaja Mieleckiego wyruszył w podróż do Rzymu i Neapolu, a następnie powrócił do Polski

[10]. Prawdopodobną przyczyną przerwania studiów były kłopoty finansowe Kochanowskiego, z czego wynikła konieczność poszukania mecenasa[11].

W latach 1555-1556 przebywał ponownie w Królewcu na dworze arcyksięcia Albrechta Hohenzollerna. Był to prawdopodobnie mecenas polskiego poety. Z

zachowanych rachunków dworskich wynika, że w 1555 roku nie wypłacono Kochanowskiemu żadnej pensji, ale w 1556 otrzymał już 50 grzywien (wypłacanych

kwartalnie po 12,5 grzywny)[12]. Zachowały się także listy poety do swojego protektora. W jednym z nich, datowanym na 6 kwietnia 1556 roku poeta z żalem

informuje Albrechta, że z powodu postępującej choroby oczu pragnie wyruszyć w podróż do Włoch, gdzie chciałby także powrócić na uniwersytet[13]. W swojej

odpowiedzi z 15 kwietnia arcyksiążę zgodził się na to[12], podarował także poecie dodatkowych 50 grzywien na podróż[14].

Z Królewca Kochanowski udał się do rodzinnego domu, aby uzyskać dodatkowe wsparcie finansowe swojej podróży. 16 lipca 1556 roku, już po powrocie z podróży

do Włoch oświadczył w radomskim starostwie, że otrzymał od dalekiego krewnego, Mikołaja Kochanowskiego, pożyczkę na sumę 70 florenów polskich pod zastaw

ziemi swoich rodziców[15]. Z kolei 11 marca 1557 roku złożył oświadczenie przed sądem, że otrzymał od swojego brata Piotra pożyczkę w wysokości 100 dukatów

węgierskich[15].

Podróż do Włoch odbył w towarzystwie Piotra Kłoczowskiego. Poeta prawdopodobnie odwiedził leżącą niedaleko Padwy miejscowość Abano Terme, która była

miejscem kuracji chorych[15]. Pobyt we Włoszech trwał do lutego 1557 roku. Kochanowski powrócił w rodzinne strony na wieść o śmierci matki.

Ostatnią podróż do Włoch poeta odbył zimą 1558 roku. Pod koniec tego roku wyjechał do Francji. Jedynym zachowanym świadectwem podróży do tego kraju jest

elegia napisana w formie listu poetyckiego. Czytelnik może się z niej dowiedzieć, że poeta był w Marsylii, Paryżu, zwiedził Akwitanię i regiony

północno-zachodnie tego kraju. Widział także Loarę, Rodan i Sekwanę[16]. Prawdopodobnym przewodnikiem Kochanowskiego po Francji był Karol van Utenhove

(młodszy), flamandzki humanista[17]. W maju 1559 Kochanowski wrócił na stałe do Polski.

[edytuj] Działalność na polskich dworach

Witraż przedstawiający księcia poetów polskich w Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Pismo Jana Kochanowskiego na zapisku z 1571 rokuO faktach życia Kochanowskiego z lat 1559-1563 wiadomo bardzo niewiele[18]. Na podstawie zachowanych akt

sądowych udało się ustalić, że 11 lipca 1559 roku doszło do podziału spadku po rodzicach poety pomiędzy nim a rodzeństwem. Jan Kochanowski odziedziczył

połowę Czarnolasu, a także Rudę, młyn, stawy rybne przy rzece zwanej Grodzką, i inne przyległości. Drugą połowę Czarnolasu otrzymał stryj Jana – Filip.

Natomiast rodzeństwu miał poeta wypłacić zadośćuczynienie w wysokości 400 florenów w obiegowej polskiej monecie[19]. 25 marca 1560 doszło do transakcji

pomiędzy Filipem a Janem, który wydzierżawił krewnemu swoją część odziedziczonego majątku za sumę 400 florenów. Otrzymanymi pieniędzmi pokrył zobowiązanie

finansowe wobec rodzeństwa. 12 grudnia 1562 spór pomiędzy stryjem a synowcem trafił do królewskiego sądu na sejmie w Piotrkowie[20].

W kraju przebywał na dworach, m.in. Tarnowskich, Tęczyńskich i Jana Firleja oraz biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego. Dzięki poparciu podkanclerzego

koronnego Piotra Myszkowskiego dostał się na dwór Zygmunta Augusta, gdzie ok. 1564 r. mianowano go sekretarzem królewskim. Dzięki Myszkowskiemu dostał też

prebendy kościelne: probostwo kicińskie[21] (związane z funkcją prepozyta kapituły katedralnej w Poznaniu) i zwoleńskie.

Służył królowi podczas burzliwych sejmów, zajmował się działaniami politycznymi, czego ślady widać w jego utworach. W 1567 towarzyszył królowi w wyprawie

radoszkowickiej, będącej próbą demonstracji zbrojnej w czasie wojny przeciwko Rosji. Oddał znaczne usługi w trakcie przygotowań do wyprawy na Moskwę w

1568 r.

Przy dworze Zygmunta II Augusta służył do 1572 r. Opisywał ważne dla Rzeczypospolitej wydarzenia, w tym hołd pruski księcia Albrechta II Fryderyka

Hohenzollerna u stóp Zygmunta Augusta (Proporzec albo Hołd Pruski), unię Korony i Litwy (1569).

Po śmierci Zygmunta Augusta był zwolennikiem Henryka Walezego, którego elekcję podpisał w 1573, uczestniczył też w jego koronacji w katedrze wawelskiej w

1574. Po ucieczce króla wycofał się z życia dworskiego.

Na dwór królewski już nie wrócił, choć popierał później Stefana Batorego; brał udział w sejmie elekcyjnym i zyskał łaski kanclerza Jana Zamoyskiego.

Wojen prowadzonych przez króla dotyczy kilka ód tryumfalnych, a także poświęcony jednemu z Radziwiłłów poemat Jezda do Moskwy.

Na uwagę zasługują również związki Kochanowskiego z dworami możnowładców: Tarnowskich, Tęczyńskich, Firlejów czy Radziwiłłów.

[edytuj] Czarnolas

Epitafia rodziny Kochanowskich w kościele w Zwoleniu, w środku nagrobek Jana Kochanowskiego, po lewej jego rodziców.W 1576 r. poślubił Dorotę Podlodowską

herbu Janina z Przytyka, córkę podstolego sandomierskiego, z którą miał sześć córek i jednego syna. Kochanowski pędził w Czarnolesie żywot ziemianina. W

maju 1575 wziął udział w zjeździe szlacheckim w Stężycy, który obradował nad wyborem nowego władcy. W listopadzie tego roku wygłosił przemówienie na sejmie

elekcyjnym pod Warszawą, zachwalając kandydaturę cesarza Maksymiliana II Habsburga do tronu polskiego.

W tym okresie powstała Odprawa posłów greckich, a wkrótce po niej parafraza Psałterz Dawidów (1579). Największą pamięć zyskał dzięki Trenom, napisanym po

śmierci ukochanej córki Urszulki w 1579. Są one wyrazem jego żalu i rozpaczy po stracie dziecka.

W 1583 napisał dedykowany hetmanowi polnemu litewskiemu Krzysztofowi Radziwiłłowi Piorunowi poemat Jezda do Moskwy, opisujący jego brawurową wyprawę w głąb

Rosji w czasie wojny moskiewskiej Stefana Batorego.

Jan Kochanowski zmarł na atak serca[22] w 1584 roku w Lublinie, dokąd udał się, aby wnieść skargę do króla w sprawie zabójstwa swojego szwagra – Jakuba

Podlodowskiego. 20 sierpnia, prawdopodobnie zaraz po audiencji (lub w jej trakcie) zasłabł, zmarł dwa dni później. Został pochowany w kościele w Zwoleniu

[23]. Rodzina poety na początku XVII wieku umieściła tam nagrobek, w tym m.in. popiersie Kochanowskiego.

Z powodu nagłej śmierci poety opublikowano liczne utwory literackie, w których go opiewano. Były to m.in. utwory Andrzeja Trzecieskiego, cykl 13 trenów

Sebastiana Fabiana Klonowica, wiersze Stanisława Niegoszewskiego, i wiele innych[24]. W 1584 kronikarz Joachim Bielski zapisał: (...) umarł Jan Kochanowski

herbu Korwin, poeta taki polski, jaki w Polszcze jeszcze ani był, ani sie takiego drugiego spodziewać możem[25].

[edytuj] Losy szczątków29 kwietnia 1791 roku Tadeusz Czacki wyjął czaszkę Kochanowskiego z trumny, a następnie przechowywał ją przez kilka lat w swojej

posiadłości w Porycku. 4 października 1796 roku przekazał ją ks. Izabeli Czartoryskiej, która dołączyła ją do zbioru powstającego wówczas muzeum w Puławach.

Po upadku powstania listopadowego czaszkę przewieziono do Paryża, przechowywana była w Hotelu Lambert. Obecnie znajduje się w Muzeum Czartoryskich w

Krakowie, dokąd została zabrana po 1874 roku. Jednak według antropologów jest to najprawdopodobniej czaszka kobiety. Jeśliby nawet przyjąć, że należała

do mężczyzny, to jego rysy twarzy różniłyby się znacznie od tych z popiersia w Zwoleniu[26]. Przeprowadzone w 2010 roku analizy amtropologiczne i

komputerowa rekonstrukcja twarzy wykazały, że czaszka Kochanowskiego istotnie jest czaszką kobiety w wieku ok. 40 lat, co może oznaczać iż należała

ona do żony poety[27].

W 1830 roku proboszcz parafii w Zwoleniu usunął wszystkie trumny rodziny Kochanowskiego z kaplicy przenosząc je do zbiorowej mogiły rodzinnej położonej

nieopodal budynku kościoła. W 1983 roku wróciły do kaplicy, a ściślej do marmurowego sarkofagu w odrestaurowanej krypcie znajdującej się pod budynkiem.

21 czerwca 1984 roku zorganizowano symboliczny pogrzeb Kochanowskiego[28].

[edytuj] Język Jana KochanowskiegoWszyscy badacze języka doby średniopolskiej zgodnie podkreślają, że język utworów Jana Kochanowskiego przewyższa pod

względem kunsztu i nowoczesności, a także świadomości używania określonych środków stylistycznych, język innych pisarzy XVI wieku. To, że jest on

nowocześniejszy niż na przykład język Mikołaja Reja (wcale przecież nie tak bardzo zachowawczego językowo), widać choćby po tym, że wiele pieśni,

fraszek czy trenów Kochanowskiego czyta się dziś bez większych trudności. Brak w nich bowiem dawnych form gramatycznych (np. autor używa nowej wówczas

końcówki -ach w miejscowniku liczby mnogiej rzeczowników męskich i nijakich), powściągliwie stosowana jest liczba podwójna, niewiele też mamy archaizmów

słownikowych.

Jan Kochanowski różnicuje styl swoich utworów, w zależności od ich gatunku i tematyki. W Pieśniach, Trenach odnajdujemy styl wysoki, podczas gdy np. we

fraszkach stosuje autor "styl prosty" (czyli z elementami ówczesnego języka potocznego).

Badacze języka podkreślają też, że język i styl Kochanowskiego wywarł duży wpływ na rozwój polskiego języka literackiego, gdyż autorzy późniejsi, aż do

końca XVIII wieku, wzorowali się na Kochanowskim. Cytaty z utworów Jana z Czarnolasu znalazły się w polsko-łacińsko-greckim słowniku Grzegorza Knapskiego

z XVII wieku. Jeszcze w końcu XVIII wieku Ignacy Krasicki w powieści Pan Podstoli pisze, że posiadanie w swojej biblioteczce utworów Kochanowskiego jest

powodem do dumy. Adam Naruszewicz przejął od Kochanowskiego niektóre motywy, tematy, a nawet słownictwo. Do języka Kochanowskiego odwoływano się bowiem w

epoce oświecenia, kiedy chciano przywrócić polszczyźnie czystość i sprawność po okresie zaniedbania w czasach saskich[29].

Lista dzieł Jana Kochanowskiego obejmuje kilkaset utworów, w znacznej części wierszowanych, pisanych w języku polskim i po łacinie. Poeta czarnoleski jest

autorem: 301 fraszek, 59 pieśni (w tym Pieśni świętojańskiej o Sobótce, składającej się z 12 wierszy), wierszowanych tragedii Odprawa posłów greckich i

niedokończonej Alcestis męża od śmierci zastąpiła, przekładu 150 psalmów (wydanych w zbiorze Psałterz Dawidowy) oraz 7 psalmów opublikowanych jako Siedm

psalmów pokutnych, cyklu wzorów osobowych Wzór pań mężnych, poematu heroikomicznego Szachy, poematu satyryczno-politycznego Satyr albo Dziki mąż, licznych

epicediów i epitalamiów, hodoeporikonu Jezda do Moskwy, cyklu Trenów poświęconych zmarłej córce, poematu Zuzanna i Proporzec albo hołd pruski, anegdot i

facecji (Apoftegmata), listu poetyckiego Marszałek, przekładu fragmentu księgi III Iliady Homera (Monomachija Parysowa z Menelausem), traktatów Ortographia

polska i O Czechu i Lechu historyja naganiona oraz prozatorskiego dialogu Wróżki.

źródło : Wikipedia.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------