Działalność ZSMP obejmowała takie dziedziny jak np. turystyka, sport, organizowanie szkoleń i kursów zawodowych, prowadzenie grup zainteresowań. ZSMP było m.in. właścicielem Biura Turystyki Młodzieżowej „Juventur”. W poszczególnych oddziałach organizacji działały kluby turystyczne, jak np. Kluby Turystyki Rowerowej, Kluby Turystyki Pieszej.
ZSMP było organizatorem wielu olimpiad przedmiotowych (np. Turniej Wiedzy i Umiejętności Budowlanych), w których laureaci na szczeblu centralnym otrzymywali bez egzaminu wstępnego indeksy na studia.
Do 1989 pełniło funkcję młodzieżowej przybudówki PZPR, stanowiąc często pierwszy krok na drodze politycznej kariery w szeregach partii. W 1990 Związek dokonał zasadniczej zmiany programu, opowiadając się za ustrojem demokratycznym i kapitalistycznym. Od tego czasu przeżywał również duży kryzys kadrowy – liczba członków spadła z 1,5 mln w latach 80. do kilkudziesięciu tysięcy. Od 1991 funkcjonował w ramach koalicji Sojusz Lewicy Demokratycznej. Po przekształceniu SLD w partię (1999) nadal powiązany z tym ugrupowaniem.
LEGITYMACJA NÓWKA
IDEALNA DO WYPISANIA I NA PREZENT