Niniejszy tom, poświęcony powiatowi piotrkowskiemu, jest czwartym w ogóle, a drugim po wojnie w systematycznej serii inwentarza topograficznego zabytków sztuki w Polsce, publikowanego powiatami. Tom I, opracowany przez prof. dra Tadeusza Szydłowskiego, a obejmujący powiat nowotarski, ukazał się w r. 1938, tom II — powiat rawsko-mazowiecki, przez dra Witolda Kieszkowskiego — w r. 1939, tom III — powiat żywiecki, przez doc. dra Jerzego Szablowskiego, przygotowywany przed wybuchem wojny — został ukończony w latach 1945—47 i wydany w r. 1948.

Inwentaryzację zabytków sztuki povńatu piotrkowskiego przeprowadzono po raz pierwszy w oparciu o liczny zespół młodych współpracowników, gdy dotychczas była ona dziełem jednostek lub kilkuosobowych grup wyktoalifikowanych inwentaryzatorów. Prace inwentaryzacyjne związano ze zorganizowanym w r. 1948 nad Pilicą pod Sulejowem przez Koło Historyków Sztuki Studentów Uniwersytetu Warszawskiego letnim obozem naukowym. Pragnąc poprzeć inicjatywę Zarządu Koła i wytyczyć wyraźny program studiów, Naczelna Dyrekcja Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki zleciła Kierownictwu Obozu, reprezentującemu studentów różnych wyższych uczelni, opracowanie topograficznej inwentaryzacji zabytków sztuki na, terenie powiatu piotrkowskiego.

Inwentarz ten jest więc rezultatem wspólnego wysiłku naukowego instruktorów, to jest asystentów na wyższych uczelniach i magistrów historii sztuki oraz słuchaczów z różnych lat studiów, pracujących pod ogólnym kierownictwem profesorów i docentów historii sztuki. Szczególnie podnieść należy zasługi instruktorów, którzy kierowali pracami terenowymi, a później w ściślejszym gronie wzięli na siebie ciężar żmudnej pracy redakcyjnej. Zanotować też trzeba z uznaniem, że tragiczne zajścia w Kamieńsku i Gorzkowicach w dn. 24 września 1948 r., gdy fanatyczne elementy poraniły ciężko kilkunastu studentów i instruktorów, nie osłabiły zapału uczestników obozu do prac inwentaryzacyjnych, a program zajęć został w ustalonym terminie i zakresie w pełni zrealizoioany. Sulejowski

obóz naukowy wypełnił swe zadania: zetknął studentów z zabytkami, rozsianymi w terenie, pozwolił im pogłębić swą wiedzę o sztuce, nauczył cenić pracę zespołoiuą i znajdować w niej przyjemność, i wreszcie — jako rezultat naukowy — przyniósł niniejszy inwentarz.

Inwentarz piotrkowski, jak i inne inwentarze powiatowe, służyć ma nauce i upowszechnieniu kultury artystycznej oraz ułatwiać opiekę nad zabytkami. Rejestrując %vszystkie dzieła sztuki na terenie powiatu, zapewni im lepszą ochronę ze strony władz powiatowych i samorządowych. Ale powinien też pobudzić do troskliwszej opieki nad zabytkami instytucje, organizacje i osoby, w których zarządzie znajdują się dzieła dawnej sztuki, stanowiące wspólne dobro kulturalne całego narodu.

Naczelny Dyrektor Muzeów i Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztuki

Prof. dr Stanisław Lorentz Warszawa, czerwiec 1949 r.

Pierwszy objazd powiatu piotrkowskiego o charakterze inwentaryzacyjnym dokonany został w latach 1844 i 1846, w ramach prac Delegacji do opisywania zabytków starożytności w Królestwie Polskim pod przewodnictwem Kazimierza Stronczyńskiego, na polecenie Rady Administracyjnej Królestwa. Wyniki tej inwentaryzacji obejmującej gubernie: warszawską, płocką, radomską, lubelską i augustowską, spisane zostały w latach 1850—55 i obejmują 4 tomy tekstu i 7 tomów ilustracji akwarelowych (rękopis w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie). Z terenu obecnego powiatu piotrkowskiego uwzględniono jedynie 8 miejscowości (Ęyki, Gomulin, Mierzyn, Mikorzyce, Piotrków, Rozprza, Witów i Wolborz), ze zwróceniem uwagi wyłącznie na zabytki nieruchome, zwłaszcza gotyckie i renesansowe. Opisy pomimo typowej dla XIX wieku romantycznej refleksyjności i wysuwania na plan pierwszy „wartości starożytniczej", w sposób dość syntetyczny oddawały zasadniczy charakter zabytków. Od czasów Stronczyńskiego, a więc przez z górą lat sto, teren powiatu piotrkowskiego nie doczekał się żadnego opracowania inwentaryzacyjnego. Druga połowa XIX wieku dostarczyła jedynie krótkich na ogół, monograficznych artykułów w prasie, pióra głównie L. Rzeczniowskiego, F. M. Sobieszczańskiego, W. Wieczorkowskiego i innych, omawiających znaczniejsze zabytki Piotrkowa i okolic. Tym bardziej należy podkreślić znaczenie działalności Michała Rawity-Witanowskiego w latach 1907—43, którego liczne prace krajoznawcze i szkice historyczne, drukowane w czasopismach oraz monografie i przewodniki stanowią, ze względu na wielkie zniszczenie dokonane wśród archiwaliów w czasach ostatnich dwóch wojen, cenny materiał źródłowy.

Zbieranie materiałów do niniejszego tomu inwentarza zapoczątkowane zostało 7 września 1948 r. na obozie naukowym studentów historii sztuki całej Polski, zainicjowanym przez Zarząd Koła Historyków Sztuki Studentów Uniwersytetu Warszawskiego i zorganizowanym w oparciu o Naczelną Dyrekcję Muzeów i Ochrony Zabytków przy Ministerstwie Kultury i Sztuki. Niezależnie od sporządzenia inwentarza obóz ten miał za zadanie przeszkolenie praktyczne studentów. Organizacja spoczywała

w rękach Leonarda Mokicza, głównego inicjatora obozu z ramienia Koła Historyków Sztuki; kierownictwo naukowe stanowili kolejno: prof. dr Ksawery Piwocki, mgr Stanisław Wiliński, dr Zbigniew Hornung, mgr Stefan Kozakiewicz. Obóz liczył 73 uczestników. Prace inwentaryzacyjne W terenie prowadzone były w 9 grupach pod kierunkiem instruktorów naukowych. Tok inwentaryzacji został dnia 24 września przerwany na kilka dni wypadkami w Kamieńsku i Gorzkowicach. Po zwinięciu obozu 7 października dalsze prace prowadziła pozostała w Piotrkowie do 18 października kilkuosobowa grupa studentów. W czasie od 7 września do 18 października dokonano objazdów powiatu, zebrano większą część potrzebnych materiałów naukowych, sporządzono szkicowe opisy zabytków oraz wykonano część zdjęć fotograficznych i pomiarowych. W czasie od 1 lutego do 30 marca 1949 r. został powtórnie zbadany cały powiat przez mgr Helenę Kasprzak-Kozakiewiczową i mgr Stefana Kozakiewicza przy współpracy mgr Anny Dobrzyckiej, Bugusława Kopydłowskiego, Ewy Kozłowskiej i Leonarda Mokicza celem dokonania koniecznych uzupełnień i poprawek oraz skompletowania materiału fotograficznego. Prace redakcyjne nad inwentarzem wraz z rewizją niektórych tekstów w terenie prowadzone były od początku 1949 r. do kwietnia 1950 r. pi-zez mgr Stefana Kozakiewicza, mgr Helenę Kasprzak-Kozakiewiczową i Jerzego Łozińskiego oraz Teresę Sulerzyską.

Do zorganizowania obozu przyczyniła się głównie Naczelna Dyrekcja Muzeów i Ochrony Zabytków, a wydatnej pomocy udzieliła Federacja Polskich Organizacji Studenckich. Życzliwą opieką otoczyło uczestników obozu Ministerstwo Oświaty. W czasie prac inwentaryzacyjnych spotykali się oni zawsze z poparciem i pomocą władz administracyjnych i władz bezpieczeństwa, w szczególności zaś z życzliwością starosty pow. piotrkowskiego ob. Kazimierza Burzyńskiego i prezydenta m. Piotrkowa ob. Czesława Pabisiaka. Gorące wyrazy podziękowania należą się inż. arch. Eugeniuszowi Budlewskiemu z Rejonowej Dyrekcji Planowania Przestrzennego w Łodzi, za udostępnienie wielu materiałów, cenne wskazówki dotyczące zabytków i pomoc w pracy inwentaryzacyjnej. Pomocą służyli również w Piotrkowie: Zarząd Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Antoni Badek, Tadeusz Dobrzański i in. Ważnych wskazówek udzielili: prof. dr Aleksander Gieysztor, doc. dr Stanisław Herbst, doc. dr Jerzy Szablowski, prof. dr inż. arch. Gerard Ciołek, prof. dr inż. arch. Jan Zachwatowicz, dr inż. arch. Bohdan Guerąuin, dr Witold Kieszkowski, mgr Zbigniew Ciekliński, mgr Tadeusz Dobrzeniecki, mgr Maria Markiewiczówna i inż. arch. Jerzy Miłobędzki. Poszukiwania archiwalne ułatwili: Euzebiusz Łopaciński, dr Roman Kaczmarek, ks. Jan Librowski, ks. mgr Jan Buba, O. dr Romuald Gustaw, a zwłaszcza ks. dr Jan Poplatek, który dostarczył materiałów do historii kolegium Jezuitów w Piotrkowie. Również duchowieństwo pow. piotrkowskiego służyło w większości wypadków pomocą przy pracach terenowych.

Na inwentarz niniejszy, stanowiący pracę zespołową pod kierownictwem mgra Stefana Kozakiewicza złożyły się: prace w terenie, poszukiwania bibliografiezno-archiwalne, sporządzenie i redagowanie tekstów oraz zdjęcia fotograficzne i pomiarowe.

1. W pracach inwentaryzacyjnych w terenie brali udział instruktorzy: mgr Anna Dobrzycka, mgr Dariusz Kaczmarzyk, mgr Helena Kasprzak-Kozakiewiczową, Bogusław Kopydłowski, mgr Stefan Kozakiewicz, mgr Michalina Kwiczała, inż. arch. Jerzy Miłobędzki, mgr Teresa Ruszczyńska, mgr Aniela Sławska, mgr Zygmunt Świe-chowski i mgr Stanisław Wiliński oraz uczestnicy: Tadeusz Adamowicz, Zofia Białłowicz, Barbara Brodniewicz, Stella Brzeska, Anna Bursche-Lindner, Teresa Cieślak, Jerzy Czarkowski, Maria Cypel, Krystyna Czarnocka-Tomaszewska, Karolina Dąbrowska, Helena Domaszewska, Maria Fenrych, Maria Fiedorowicz, Zbigniew Filarski, Jerzy Gąssowski, Biruta Gerlach, Janina Hecht, Stanisław Hiż, Sławomir Huk, Eugeniusz Iwanoyko, Jadwiga Jaworska, Krystyna Józefowicz, Janina Kapuściak, Ignacy Kosiński, Zofia Kossakowska, Marta Kraska, Wanda Krukowska, Zygmunt Kruszelnicki, Elżbieta Kuczyńska, Wiesława Kwiek, Maria Lemańska - Trepińska, Maria Lewicka, Edmund Mańczak, Krystyna Mellin, Nina Miks, Halina Mikułowska, Leonard Mokicz, Stanisława Molik, Maria Olicka, Maria Osiecka, Halina Osińska, Zofia Paw-licka, Maria Piątkiewicz, Wanda Pogoda, Olgierd Puciata, Zenona Rataj-czak, inż. arch. Andrzej Rey, Joanna Roguska, Alicja Rudniewska, Janina Rutkowska, Andrzej Ryszkiewicz, Felicja Sarna, Bożena Siero-sławska, Olga Solarz, Teresa Sulerzyską, Maria Szlagier, Iwona Szy-mańska, Jadwiga Szymańska, Bożena Święcicka, Maria Uklejska, Maria Urban, Anna Wądołkowska, Ewa Wiercińska, Zofia Wilińska, Henryka Witkiewicz, Iwona Witrzens, Teresa Wojtas, Barbara Wolff, Grażyna Wróblewska, Barbara Zielińska.

2. Poszukiwania archiwalne na terenie powiatu piotrkowskiego przeprowadzili poszczególni instruktorzy, ponadto w samym Piotrkowie grupa studentów pod kierunkiem mgr Dariusza Kaczma-rzyka. Po obozie pracę tę kontynuowali Jerzy Łoziński, mgr Anna Dobrzycka i Teresa Sulerzyską. Poszukiwania bibliograficzne prowadził głównie Jerzy Łoziński, częściowo Alicja Rudniewska i Henryk Rutkowski.

3. Poszczególne teksty sporządzili:

prof. dr Gerard Ciołek: Przegląd materiału zabytkowego: plany wsi i ogrody; ustępy o parkach;

mgr Anna Dobrzycka: Przegląd materiału zabytkowego: rzeźba, oraz miejscowości: Gorzędów — w części, Kaszewice, Piotrków (kościół N. P. Marii, kościół i klasztor Bernardynów, zamek — w części);

prof. dr Aleksander Gieysztor: Uwagi geograficzno-historyczne;

doc. dr Stanisław Herbst: Przegląd materiału zabytkowego: plany miast; ustępy o lokacji i planie miast;

Krystyna Józefowicz: Łobudzice, Rękoraj, Srock;

mgr Helena Kasprzak-Kozakiewiczowa: Gorzędów — w części, Gra-bica, Krzepczów, Lubień — w części, Piotrków (kościół farny — w części, kościół i klasztor Dominikanów), Ujście, Wola Grzymalina, Wola Ka-mocka, Woźniki;

Bogusław Kopydłowski: Przegląd materiału zabytkowego: naczynia, szaty i sprzęty liturgiczne oraz inne zabytki; miejscowości: Głupice, Gomulin, Kociszew, Lubień — w części, Milejów — w części, Piotrków (kościół Jezuitów: złotnictwo i szaty liturgiczne), Postękalice, Szydłów;

mgr Stefan Kozakiewicz: Przegląd materiału zabytkowego: architektura; miejscowości: Bełchatów, Byki, Dobrzelów, Dziwie, Golesze, Gorz-kowiczki, Gościnna, Grocholice, Ignaców, Jutroszew, Koło, Lubień — w części, Łęczno — w części, Mierzyn (dwór), Mikorzyce, Nowa Wieś, Piotrków (kościół farny — w części, kościół i klasztor Dominikanek, zamek — w części, kamienice miejskie), Reducz, Stobnica, Suchcice — w części, Sulejów — w części, Ślepietnica, Turlej, Uszczyn, Żerechowa, Żeronie, żuchowice;

mgr Michalina Kwiczała: Bęczkowice, Borowiec, Kamieńsk, Łękawa, Ogrodzona, Piotrków (zamek — w części, dawny dwór i zajazd), Pocieszna Górka, Pytowice, Sulejów (kościół), Trzepnica;

Jerzy Łoziński: Przedmowa, przegląd materiału zabytkowego: malarstwo — w części, wstępy historyczne do poszczególnych zabytków, literatura, archiwalia, tekst polski streszczenia oraz miejscowości: Chabielice, Drużbice, Milejów — w części, Nagórzyce, Piotrków (kościół i klasztor Jezuitów z wyjątkiem złotnictwa i szat liturgicznych, kościół i klasztor Franciszkanów, kaplica św. Trójcy, mury miejskie, ratusz, kapliczka przydrożna), Wolborz (zabytki nieistniejące);

mgr Teresa Ruszczyńska: Czerno, Jeżów, Piotrków (kościół popij arski), Rozprza, Wolborz (zabytki istniejące), Wroników, Wygoda;

mgr Aniela Sławska: Przegląd materiału zabytkowego: urządzenia wnętrz kościelnych; miejscowości: Bukowie, Łękińsko, Moszczeni ca, Parzniewice, Rochówek, Szczepanowice, Witów (kościół ponorbertański i figura przydrożna);

Teresa Sulerzyska: Piotrków (kościół farny — w części), Rokszyce, Suchcice — w części, Sulejów (kaplice), Wola Krzysztoporska;

mgr Zygmunt Świechowski: Bielska Wola, Cieszanowice, Gorzkowice, Łęczno — w części, Mierzyn (kościół, kapliczka i grodzisko), Parzno;

mgr Stanisław Wiliński: Przegląd materiału zabytkowego: malarstwo — w części; miejscowości: Bogdanów, Dobrenice, Lubiec, Piotrków (kościół farny — w części), Ręczno, Witów (kościół św. Marcina i figura przydrożna).

4. Za wzór tekstu zasadniczego służył „Powiat Żywiecki, Zabytki Sztuki w Polsce", t. 3, doc. dra Jerzego Szablowskiego. Teksty redagowali: mgr Stefan Kozakiewicz, mgr Helena Kasprzak-Kozakiewiczowa, Jerzy Łoziński i Teresa Sulerzyska. Zrewidował doc. dr Jerzy Szablo-wski. Tłumaczenie francuskie streszczenia wykonała mgr Stanisława Kożuchowska. Przygotowali do druku: mgr Stefan Kozakiewicz i Jerzy Łoziński z pomocą Anny Dobrzenieckiej i Bożeny Maszkowskiej. Opiekę nad wydawnictwem sprawowały od 1. I. 1950 r. wydziały Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków: naukowo-redakcyjny Biura Inwentaryzacji Zabytków pod kierunkiem Jerzego Łoziński ego i wydawniczy pod kierownictwem mgra Stanisława Konarskiego.

5. Fotografie wykonali: W. Bald (fig. 112), G. Ciołek (fig. 330), S. Kolowca (fig. 304), E. Kozłowska (fig. 2—4, 6—10, 12, 14—16, 21—23, 25, 26, 31, 33, 35, 36, 38, 41, 45, 46, 49—52, 55, 57—62, 65—73, 75_78, 80, 81, 83—85, 90—94, 97—102, 104, 105, 108, 118—120, 123, 126, 127, 132, 133, 135, 136, 142—146, 149—157, 159—169, 172, 174—177, 179, 183—185, 187—188, 190—215, 217, 218, 222, 224—227, 231, 233—236, 238, 241—244, 246, 248—252, 254, 257—261, 266, 268, 275, 283—285, 291—302, 305, 306, 310, 311, 314, 315, 320—325, 328, 329, 333, 335), M. Moraczewska (fig. 56, 131, 134, 147, 148, 170, 178, 180, 181, 271—274, 276—278, 280—282, 289, 312, 313); L. Perz (fig. 303), H. Poddębski (fig. 141), T. Sawicki (fig. 88), K. Stefański (fig. 86, 87, 122), H. Wit-kiewicz-Szandomirska (fig. 48). Wszystkie powyższe zdjęcia znajdują się w zbiorach Biura Inwentaryzacji Zabytków Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków. Z tych zbiorów pochodzą także zdjęcia reprodukowane w fig. 40, 106, 107, 130, 171, 279; ze zbiorów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej —i fig. 27—29 (wykonane przez J. Raczyńskiego), oraz fig. 11, 24, 115, 116; ze zbiorów Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego — fig. 223.

Zdjęcia architektoniczno-pomiarowe wykonali: E. Budlewski (fig. 30, 42, 103, 216), Handwerger, D. Kranc i B. Perel-mutter (fig. 17—20), H. Jelnicka (fig. 13); (wszystkie oraz reprodukowane w fig. 63 ze zbiorów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej); E. Budlewski i M. Bald (fig. 173) (w zbiorach Państwowej Pracowni Konserwacji Zabytków Architektury w Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków); K. Chrabelski (fig. 326), K. Cze-chowski, M. Gadomski, M. Szymański i M. Bald (fig. 109—111), Z. Grze-liński (fig. 327), S. Kasperek i inni (fig. 269), T. Kowalczyk i Z. Sztu-kiewicz (fig. 137—140, 182, 189), M. Kwiatkowski (fig. 32, 37, 43, 44,

79, 89, 125, 253, 263—265, 267, 286, 307—309, 331, 332, 334), j". Miło-będzki (fig. 113, 124, 290), S. Miłoszewski (fig. 121), A. Naszarkowski (fig. 1, 5, 64, 82, 239, 240), S. Przemyski i J. święcicki (fig. 158, 270, 287, 288, 317—319), A. Rybakówna i D. Wołłkówna (fig. 34, 74, 95, 96, 247), W. Skiba (fig. 117, 186, 237), R. Smoliński, E. Piotrowski,

K. Zagrzejewski i M. Kwiatkowski (fig. 219—222, 228__230, 232)

(w zbiorach Biura Inwentaryzacji Zabytków). Fig. 54, 114, 245, 256 wykonane wedle odrysów (znajdujących się w Biurze Inwentaryzacji Zabytków) planów z Archiwum Państwowego w Piotrkowie. Przy organizacji prac pomiarowych pomocną była Irena Malinowska.

Plany osiedli — fig. 39, 128, 129, 255, 316, wykonane wedle planów ze zbiorów Biura Inwentaryzacji Zabytków, fig. 47, 53 — ze zbiorów Rejonowej Dyrekcji Planowania Przestrzennego w Łodzi.