Podręcznik „Patologia ogólna zwierząt" przeznaczony jest dla studentów wydziałów medycyny weterynaryjnej, a także dla lekarzy weterynarii praktyków i pracowników naukowych. Celem publikacji jest przedstawienie czytelnikowi w jasny sposób zagadnień związanych z patologią ogólną, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów dotyczących zaburzeń budowy komórek, tkanek i narządów (patomorfologii), jednakże z włączeniem istotnych kwestii związanych z procesami prowadzącymi do owych zaburzeń (patofizjologii). Podręcznik daje czytelnikowi rzetelne podstawy do studiowania obszernego materiału obejmującego patologię narządową (patologię szczegółową) zwierząt, a także będzie swego rodzaju wstępem do zdobywania wiedzy w zakresie nauk klinicznych. Podręcznik został opracowany przez zespół pracowników Zakładu Patomorfologii Zwierząt Kate­dry Patologii i Diagnostyki Weterynaryjnej, Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie, pod redakcją dr. hab. Rafała Sapierzyńskiego. Autorzy dysponują znacznym doświadczeniem w zakresie prowadzenia badań naukowych oraz zajęć dydaktycznych dla studentów medycyny weterynaryjnej i - co ważne - od wielu lat zajmują się patologią w ujęciu klinicznym (wykonują sekcje zwłok zwierząt, badania histopatologiczne i cytopatologiczne w ramach działalności usługowej, uczestnicząc w procesie diagnostycznym prowadzonym przez lekarzy weterynarii różnych specjalności), dlatego też są w stanie poprzeć posiadaną wiedzę teoretyczną także przykładami z codziennej praktyki lekarskoweterynaryjnej. Dużym ułatwieniem w poszerzaniu wiedzy z patomorfologii jest zaopatrzenie podręcznika w dużą liczbę bardzo dobrej jakości kolorowych rycin obrazujących powszechnie stwierdzane u zwierząt nieprawidłowości budowy narządów, tkanek i komórek. Ryciny te przedstawiają różnego typu zmiany patologiczne w ujęciu klinicznym (fotografie żywych zwierząt będących pacjentami klinik weterynaryjnych), patomorfologicznym (zdjęcia wykonane w czasie sekcji zwłok lub zdjęcia izolowanych narządów wewnętrznych), histopatologicznym i cytopatologicznym. Interesujące z punktu widzenia przyszłego lekarza weterynarii są zamieszczone w podręczniku ryciny przedstawiające pochodzące od pacjentów obrazy wykonywane za pomocą różnych technik wizualizacji, takich jak badanie rentgenowskie, badanie ultrasonograficzne, badanie tomograficzne lub badania endoskopowe.

W rozdziale pierwszym zatytułowanym „Patologia - nauka o chorobie" przedstawiono istotę patologii, sposób klasyfikowania wiedzy z tego zakresu, a także naświetlono zadania, jakie stawia patologii współczesna medycyna weterynaryjna. W rozdziale tym omówiono także podstawowe techniki badania materiału klinicznego, pobieranego od pacjentów w trakcie postępowania diagnostyczno-terapeutycznego, sposoby jego oceny mikroskopowej i molekularnej oraz ich praktyczne zastosowanie. W rozdziale zatytułowanym „Rys historyczny" przedstawiono krótką historię rozwoju patologii, jej udział w tworzeniu się nauk medycznych i w odkryciach naukowych. W rozdziale „Czynniki etiologiczne" przedstawiono i pogrupowano czynniki, które biorą udział w zapoczątkowywaniu, nasilaniu i podtrzymywaniu obserwowanych uszkodzeń. W tej części podręcznika omówiono też możliwości identyfikacji najistotniejszych z punktu widzenia klinicznego czynników etiologicznych. Reakcję pojedynczej komórki na działanie czynników uszkadzających omówiono w rozdziale „Wszystko zaczyna się od komórki", w którym zawarty jest zarys prawidłowej budowy i funkcji komórki zwierzęcej a także opis mechanizmu uszkodzenia komórki.

W rozdziale „Uszkodzenie letalne, śmierć komórki i śmierć organizmu" omówiono czynniki, które prowadzą do nieodwracalnych uszkodzeń komórki, wewnątrzkomórkowe mechanizmy powstawania takich uszkodzeń oraz ich morfologiczne wykładniki. Przedstawiono też zagadnienia dotyczące śmierci organizmu, jej bezpośrednie przyczyny, omówiono też mechanizmy powstawania oznak śmierci, możliwości ich oceny w trakcie oględzin zwłok, a także praktyczne ich zastosowanie, np. w celu określenia czasu zgonu. Kolejny rozdział „Uszkodzenie nieletalne - uszkodzenia postępujące - zwyrodnienia" w pierwszej kolejności opisuje mechanizmy prowadzące do rozwoju zmian patologicznych, które nie powodują śmierci komórki, mają charakter zmian wstecznych niepostępujących lub po­stępujących, określanych ogólnie mianem zwyrodnień. W tej części podręcznika zamieszczono informacje odnośnie do zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, metabolizmu i akumulacji białek, gospodarki tłuszczowej i węglowodanowej. Nieprawidłowości dotyczące zaburzeń ilości krwi w tkankach, przechodzenia krwi poza naczynia czy tworzenia obrzęku są omówione w rozdziale „Zaburzenia w krążeniu". Oprócz wyżej wymienionych nieprawidłowości omówiono też zaburzenia układu krzepnięcia krwi, zarówno w postaci osłabienia układu krzepnięcia krwi - skaza krwotoczna, jak i stanu nadmiernej krzepliwości - zakrzepicy z jej konsekwencjami, czyli zatorowością i powstawaniem zawałów.

Rozdział zatytułowany „Zaburzenia wrodzone" jest skoncentrowany na takich aspektach, jak: występowanie i wykrywanie zaburzeń rozwojowych, przyczyny i mechanizmy ich powstawania oraz morfologiczne postacie tych nieprawidłowości (teratogeneza formalna). Kolejny rozdział „Zaburzenia wzrostu, dojrzewania i różnicowania komórek" omawia przyczyny, mechanizmy i konsekwencje takich nieprawidłowości, jak: zanik, przekształcenie, zmiany liczby i wielkości komórek. Kolejne dwa rozdziały „Zapalenie ostre" i „Zapalenie przewlekłe" omawiają zjawiska i zmiany patomorfologiczne związane z procesem zapalnym, jego przyczynami, patofizjologią, przebiegiem oraz konsekwencjami dla organizmu. W pierwszym z nich przedstawiono takie zagadnienia, jak: mianownictwo zapaleń, istota i cele procesu zapalnego, czynniki wyzwalające oraz przebieg ostrego procesu zapalnego. W dalszej części omówiono morfologiczne aspekty zapalenia ostrego, obraz anatomopatologiczny, z uwzględnieniem podziału zapaleń ostrych, a także przedstawiono patomorfologiczne postaci zapaleń przewlekłych, w tym omówiono zapalenie ziarniniakowe. Kolejny rozdział zatytułowany „Podstawy immunopatologii" zawiera informacje dotyczące zaburzeń morfologicznych układu immunologicznego, jakkolwiek z uwzględnieniem podstawowych danych odnośnie do ich patogenezy, tj. mechanizmów wyzwalających, typów nadwrażliwości, czy innych rodzajów chorób tego układu. Rozdział ostatni „Nowotworzenie" omawia przyczyny i mechanizmy leżące u podstaw patogenezy nowotworów u zwierząt, ze szczególnym uwzględnieniem zaburzeń genetycznych odpowiedzialnych za ten proces. W pierwszej kolejności przedstawiono definicje i nomenklaturę z tego zakresu. W podrozdziale etiopatogeneza przedstawiono informacje o poszczególnych etapach rozwoju nowotworów, począwszy od inicjacji, aż do stadium klinicznego, w którym nowotwór jest wykrywany. Szczególnie istotnym z punktu widzenia przyszłego lekarza weterynarii wydaje się być podrozdział zatytułowany „Kliniczne aspekty choroby nowotworowej u zwierząt - zarys onkologii klinicznej". Główny nacisk położono tu na zaprezentowanie czytelnikowi możliwości zastosowania testów diagnostycznych (szcze­gólnie badania cyto- i histopatologicznego) w diagnozowaniu choroby nowotworowej u zwierząt, a także możliwości oceny stopnia zaawansowania klinicznego nowotworów.

Ciekawym rozwiązaniem wydaje się też być umieszczenie w niniejszej publikacji kilku przykładów, które prezentują także obraz kliniczny niektórych omówionych w podręczniku nieprawidłowości. Takie podejście pozwala w prosty sposób wykazać, że patologia to nie tylko wiedza czysto akademicka, która nie ma związku z przyszłą pracą lekarza-praktyka, ale podstawa, na bazie której możliwe jest gruntowne poznanie nauk klinicznych, stanowiących kwintesencję medycyny weterynaryjnej.

Spis treści

Przedmowa ... 11

Najważniejsze definicje ... 15

Rozdział 1. Patologia – nauka o chorobie – Rafał Sapierzyński ... 19

Wstęp ... 19

Warsztat pracy patologa ... 22

Rodzaj i metody pozyskiwania materiału ... 22

Metody badania pobranego materiału ... 26

Zadania patologa ... 35

Piśmiennictwo ... 36 

Rozdział 2. Krótki rys historyczny patomorfologii – Małgorzata Sobczak-Filipiak ... 37

Wstęp ... 37

Wyodrębnianie się anatomii patologicznej jako osobnej dziedziny wiedzy ... 39

Początki patomorfologii w Polsce ... 39

Weterynaria – kształcenie zawodowe ... 40

Anatomia patologiczna w programach nauczania ... 41

Pracowali z nami… ... 41

Piśmiennictwo ... 45

Rozdział 3. Czynniki etiologiczne – Anna Rodo ... 47

Wstęp ... 47

Czynniki genetyczne ... 47

Czynniki fizyczne ... 48

Uraz mechaniczny ... 48

Energia elektryczna ... 49

Porażenie piorunem ... 50

Temperatura ... 51

Promieniowanie ... 54

Niedotlenienie ... 55

Czynniki biologiczne ... 56

Priony ... 56

Wirusy ... 57

Bakterie ... 58

Grzyby ... 60

Pasożyty ... 62

Czynniki chemiczne ... 66

Toksyny zwierzęce ... 66

Toksyny roślinne ... 66

Leki jako przyczyny uszkodzeń ... 69

Zanieczyszczenia środowiskowe ... 70

Wolne rodniki ... 74

Czynniki żywieniowe ... 76

Niedobory białkowo-energetyczne ... 77

Niedobory witamin ... 78

Piśmiennictwo ... 79

Rozdział 4. Wszystko zaczyna się od komórki – Katarzyna Kliczkowska-Klarowicz ... 81

Wstęp ... 81

Budowa komórki zwierzęcej ... 81

Równowaga osmotyczna w komórce ... 83

Mechanizmy uszkodzenia komórki ... 84

Mechanizmy uszkadzające błonę komórkową ... 84

Mechanizmy zaburzające proces oddychania tlenowego ... 86

Piśmiennictwo ... 87

Rozdział 5. Uszkodzenia letalne, śmierć komórki i śmierć organizmu – 

Małgorzata Sobczak-Filipiak ... 89

Wstęp ... 89

Martwica ... 89

Charakterystyka martwicy ... 89

Rodzaje i obraz morfologiczny martwicy ... 90

Losy martwicy ... 98

Apoptoza ... 100

Znaczenie apoptozy ... 100

Mechanizm apoptozy ... 101

Obraz morfologiczny apoptozy ... 102

Śmierć organizmu ... 103

Przyczyny i etapy śmierci ... 103

Oznaki śmierci ... 105

Piśmiennictwo ... 112

Rozdział 6. Uszkodzenia nieletalne – uszkodzenia postępujące – zwyrodnienia – 

Izabella Dolka ... 113

Wstęp ... 113

Mechanizmy gromadzenia wewnątrzkomórkowego ... 115

Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej ... 116

Zwyrodnienie miąższowe ... 117

Zwyrodnienie wodniczkowe ... 117

Ostre obrzmienie komórki ... 118

Zaburzenia gospodarki białkowej, w tym zwyrodnienie amyloidowe ... 119

Zwyrodnienie szkliste wewnątrzkomórkowe ... 120

Zwyrodnienie szkliste zewnątrzkomórkowe ... 124

Zwyrodnienie włóknikowate ... 124

Zwyrodnienie amyloidowe – amyloidoza ... 125

Patologia białek tkanki łącznej ... 134

Zaburzenia dotyczące włókien kolagenowych – zwyrodnienie kolagenowe ... 135

Zaburzenia białek istoty podstawowej tkanki łącznej, 

w tym zwyrodnienie śluzowe ... 136

Patologiczne rogowacenie ... 138

Zaburzenia gospodarki tłuszczowej ... 143

Zaburzenia przemiany tłuszczów prostych ... 143

Zaburzenia przemiany tłuszczów złożonych ... 151

Zaburzenia gospodarki węglowodanowej ... 153

Zaburzenia gospodarki barwnikowej ... 156

Zaburzenia barwnikowe zewnątrzpochodne ... 156

Zaburzenia barwnikowe wewnątrzpochodne ... 159

Zaburzenia metabolizmu miedzi ... 179

Zaburzenia gospodarki mineralnej ... 181

Zaburzenia metabolizmu wapnia ... 181

Zaburzenia przemian puryn ... 191

Powstawanie złogów ... 194

Piśmiennictwo ... 200

Rozdział 7. Zaburzenia w krążeniu – Hanna Sendecka ... 203

Wstęp ... 203

Nieprawidłowe wypełnienie naczyń krwią ... 203

Niedokrwienie ... 203

Przekrwienie ... 205

Zaburzenia koncentracji lub budowy erytrocytów ... 211

Niedokrwistość ... 211

Nadkrwistość ... 213

Wylewy krwi – krwotoki ... 214

Klasyfikacja krwotoków ... 214

Mechanizmy obronne przed wykrwawieniem ... 220

Konsekwencje krwotoków ... 221

Zaburzenia krzepnięcia krwi ... 221

Zwiększona skłonność do krwawień – skazy krwotoczne ... 222

Zakrzepica – wewnątrznaczyniowe przyżyciowe krzepnięcia krwi ... 224

Zator i jego konsekwencja zawał ... 229

Zator ... 229 

Zawał ... 231

Obrzęk niezapalny ... 233

Mechanizmy powstawania obrzęków niezapalnych ... 234

Obraz morfologiczny obrzęku ... 237

Wstrząs ... 241

Patogeneza wstrząsu ... 242

Rodzaje wstrząsu ... 244

Patomorfologia wstrząsu ... 245

Zaburzenia struktury naczyń krwionośnych ... 247

Tętniak ... 247

Żylak ... 248

Przetoka tętniczo-żylna ... 248

Pelioza ... 249

Piśmiennictwo ... 250

Rozdział 8. Zaburzenia wrodzone – Rafał Sapierzyński ... 251

Wstęp ... 251

Patogeneza zaburzeń wrodzonych ... 254

Przyczyny zaburzeń wrodzonych ... 256

Czynniki wewnętrzne ... 256

Czynniki zewnętrzne ... 262

Zaburzenia wieloczynnikowe ... 264

Klasyfikacja wad rozwojowych – teratogeneza formalna ... 265

Wady rozwojowe o charakterze ubytku (monstra per defectum) ... 268

Wady rozwojowe o charakterze nadmiaru (monstra per excessum) ... 270

Wady rozwojowe wyróżniające się wadliwym położeniem 

(monstra per fabricam alienam) ... 271

Potworności (monstra) ... 272

Piśmiennictwo ... 273

Rozdział 9. Zaburzenia wzrostu, dojrzewania i różnicowania – Rafał Sapierzyński ... 275

Wstęp ... 275

Zdolności komórek i tkanek do proliferacji i różnicowania ... 279

Adaptacja ... 281

Zaburzenia wzrostu, dojrzewania i różnicowania komórek ... 283

Zanik ... 283

Niedorozwój ... 288

Aplazja ... 288

Rozrost ... 289

Przerost ... 296

Metaplazja ... 299

Dysplazja ... 302

Kataplazja ... 304

Odrost ... 304

Naprawa ... 306

Zaburzenia migracji i różnicowania komórek ... 308

Piśmiennictwo ... 308

Rozdział 10. Zapalenie ostre – Wojciech Bielecki ... 309

Wstęp ... 309

Składowe reakcji zapalnej ... 314

Granulocyty obojętnochłonne ... 314

Granulocyty kwasochłonne ... 314

Granulocyty zasadochłonne ... 315

Fagocyty jednojądrowe ... 315

Trombocyty ... 315

Limfocyty ... 315

Fibroblasty ... 316

Węzły chłonne i naczynia limfatyczne ... 316

Mediatory zapalenia ... 318

Przebieg ostrej reakcji zapalnej ... 319

Faza naczyniowa ... 320

Faza komórkowa ... 320

Obraz morfologiczny zapalenia ostrego ... 322

Zejście zapalenia ostrego ... 330

Ogólnoustrojowe efekty zapalenia ostrego ... 332

Piśmiennictwo ... 333

Rozdział 11. Zapalenie przewlekłe i gojenie się ran – Wojciech Bielecki ... 335

Wstęp ... 335

Rola komórek nacieku zapalnego ... 336

Mechanizm rozwoju i przyczyny zapalenia przewlekłego ... 339

Zapalenie ziarniniakowe ... 341

Komórki zapalenia ziarniniakowego ... 342

Postacie zapalenia ziarniniakowego ... 343

Naprawa tkanek ... 348

Gojenie się ran ... 351

Zaburzenia ziarninowania ... 354

Czynniki opóźniające gojenie się ran ... 355

Piśmiennictwo ... 355

Rozdział 12. Podstawy immunopatologii – Katarzyna Kliczkowska-Klarowicz ... 357

Wstęp ... 357

Odpowiedź immunologiczna ... 357

Komórki układu immunologicznego ... 358

Zaburzenia w funkcjonowaniu układu immunologicznego ... 360

Reakcje nadwrażliwości ... 360

Choroby autoimmunologiczne (autoimmunizacyjne) ... 369

Niedobory immunologiczne ... 373

Piśmiennictwo ... 378

Rozdział 13. Nowotworzenie – Rafał Sapierzyński ... 379

Wstęp ... 379

Ogólna charakterystyka nowotworów ... 379

Definicje i mianownictwo nowotworów ... 381

Klasyfikacja nowotworów ... 385

Morfologia komórek nowotworowych ... 393

Budowa nowotworów ... 398

Epidemiologia nowotworów u zwierząt ... 403

Lokalizacja nowotworów u zwierząt ... 404

Etiopatogeneza nowotworów ... 405

Wprowadzenie ... 405

Cechy komórek nowotworowych ... 408

Geny zaangażowane w karcynogenezę ... 413

Etapy karcynogenezy ... 415

Stany przedrakowe ... 416

Karcynogeny ... 417

Mechanizmy epigenetyczne zaangażowane w nowotworzenie ... 426

Zachowanie biologiczne nowotworów złośliwych ... 429

Wprowadzenie ... 429

Naciekanie miejscowe i przerzuty nowotworowe ... 431

Drogi szerzenia się nowotworów ... 432

Mechanizm powstawania przerzutów ... 436

Przerzuty międzyosobnicze ... 447

Wznowy nowotworu ... 448

Relacje nowotwór – gospodarz ... 450

Wpływ nowotworów na organizm gospodarza ... 450

Wpływ organizmu gospodarza na rozwój nowotworów – immunologia 

nowotworów ... 463

Kliniczne aspekty choroby nowotworowej u zwierząt – zarys onkologii klinicznej ... 467

Rozpoznawanie nowotworów ... 468

Ocena stopnia zaawansowania klinicznego nowotworów ... 477

Piśmiennictwo ... 478