Konserwacja zapobiegawcza to rozległa, wielodyscyplinarna dziedzina

łącząca m.in. sztukę konserwacji, chemię, fizykę, wiedzę o klimacie,

materiałoznawstwo, geologię, psychologię, historię sztuki, archeologię,

etnografię, muzeologię. Jej rozwój decyduje i decydować będzie o trwaniu

w dobrym stanie przechowywanego dziedzictwa kultury i nauki.

Zapis Europejskiego Projektu Strategii w dziedzinie konserwacji

zapobiegawczej, zaakceptowany w Vantaa w Finlandii w 2000 roku, głosił

m.in. „Europejskie muzea były i są liderami w rozwijaniu koncepcji

i praktyki konserwacji zapobiegawczej". Stwierdzenie to nakłada także na

muzea w Polsce obowiązek ustalania standardów i wdrażania postępowania

konserwatorskiego, które nie tyle interweniuje w obiekty kultury,

ile zapobiega powstaniu szkód i przedłuża ich życie.

Prezentowane w niniejszej publikacji materiały pochodzą z sesji naukowej

zorganizowanej przez Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady

Muzeów (ICOM) oraz Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków

w listopadzie 2006 roku. Ich autorzy - polscy specjaliści: praktycy

i teoretycy - wypowiadają się na temat adaptacji europejskich standardów

zgodnie z polską tradycją konserwatorską i tworzenia właściwej ochrony

dzieł zgromadzonych w muzeach.

Dorota Folea-Januszewska

Stówo wstępne

Tomasz Merta............................................................................................................................................7

Wprowadzenie

Dorota Folga-Januszewska......................................................................................................................10

Jacek Rulewicz........................................................................................................................................12

Spuścizna Cesare Brandiego w kontekście współczesnych teorii konserwatorskich

Iwona Szmeller.........................................................................................................................................15

Jak to Tytus i Jan Dziatyńscy o zbiory kórnickie dbali

-XIX-wieczna konserwacja zapobiegawcza a współczesne tendencje

Elżbieta Jabtońska...................................................................................................................................27

Przykład działań na rzecz konserwacji zapobiegawczej we Francji

Elżbieta Szmit-Naud.................................................................................................................................41

Realizacja zasad konserwacji zapobiegawczej w Muzeum Narodowym w Warszawie

Dorota Ignatowicz-Wożniakowska...........................................................................................................49

Konserwacja zapobiegawcza malowideł ściennych w warunkach muzeum

Ewa Świecka.........................................................................................................................................101

Pracownia konserwatorska w muzeum regionalnym:

zło konieczne, unikany problem czy szansa do wykorzystania

Tadeusz Zaremba.............................................................,......................................................................119

Najważniejsze rady dla opiekunów i pracowników muzeum

Bogumiła Rouba.....................................................................................................................................127

Środowisko w muzeach i obiektach zabytkowych.

Kierunki standaryzacji przyjęte przez Europejski Komitet Normalizacyjny

Roman Kozłowski, Łukasz Bratasz.........................................................................................................155

Dzieto sztuki w podróży, między ryzykiem a koniecznością.

Muzealny bilans zysków i strat

Dariusz Kacprzak........................................................................................ 165

Specyfika transportu dziet sztuki nowoczesnej

Agnieszka Wielocha......................................................................................... 179

Skażenia biologiczne w muzeach

Iwona Pannenko.............................................................................. igo

Wptyw zwiedzających na zanieczyszczenie wnętrz muzealnych

na przykładzie badań w komnatach na Wawelu

Renę van Grieken, Pawet Karaszkiewicz, Velichka Kontozova, Katleen van Meel, Lucyna Samek,

Ewa Witkojć, Anna Worobiec........................................................................ 209

Wpływ światła na zabytki

Marcin Draniak.............................................................................................. 2ig

Szok mikroklimatyczny przy przenoszeniu obiektów drewnianych

Łukasz Bratasz, Sławomir Jakieta, Roman Koztowski............................................................ 233

Konserwacja zapobiegawcza wybranych obrazach współczesnych.

Ograniczenia i perspektywy

Sławomir A. Kaminski............................................................................. 241

Pomieszczenia muzealne - urządzenia kształtujące i monitorujące klimat

Sebastian Wall................................................................................ 265

Rola muzeum w projektach badawczych Unii Europejskiej z zakresu konserwacji prewencyjnej. Prezentacja projektów IMPACT i MASTER Janusz Czop..................................................................................... 279

Uczestnicy konferencji........................................................................ 286

Tematyka tej konferencji dotyczy spraw niezmiernie istotnych, podobnie jak niezmiernie ważna, chociaż nie zawsze doceniania, jest działalność tych wszystkich, którzy swoje życie postanowili poświęcić dziełom sztuki, ich ochronie, konserwacji i badaniu. Zadanie konserwatorów jest szczególne: polega na prowadzeniu walki, zazwyczaj przez człowieka przegrywanej, ze skutkami przemijania i niszczycielskiej siły czasu. Od ich wysiłku zależy, czy zostawimy następnym pokoleniom to, co odziedziczyliśmy po poprzednich, czy wypełnimy zobowiązanie wobec tych, którzy byli przed nami, i tych, którzy nadejdą. Niestety, konserwatorzy muszą toczyć walkę nie tylko z samym upływem czasu, ale także z różnego rodzaju zewnętrznymi czynnikami destrukcyjnymi przyspieszającymi kres danego dzieła, z potencjalnym czynnikiem autodestrukcji, ukrytym w samym zabytku sztuki, zakodowanym w użytych technikach. Zmagają się także nieustannie z najgroźniejszym wrogiem dzieł sztuki i zabytków

- z niedostatkiem naszej wiedzy, prowadzącym często do błędnych rozstrzygnięć i decyzji. Wiemy, jak wiele problemów może zrodzić „zła wiedza" albo błędna teoria, by przypomnieć tylko XIX-wieczne przypadki architektoniczne, które - powiązane z koncepcjami purystycznymi tamtego czasu - powinny pozostać dla nas zawsze nauką i ostrzeżeniem.

Konserwacja dzieł sztuki i zabytków jest przedsięwzięciem niezwykle złożonym i równie odpowiedzialnym jak medycyna. Podobnie definiuje się tu podstawową zasadę postępowania: po pierwsze - nie szkodzić. Podobnie też rozstrzyga się przypadki szczególnie skomplikowane, powołując komisję konserwatorską jako rodzaj konsylium. W jednym i drugim przypadku stawka w grze jest bardzo wysoka: dobry stan dzieła kultury czy ludzkiego zdrowia raz utracony bardzo trudno odzyskać.

Problem jest tym trudniejszy że - aby dokonywać właściwej konserwacji

- potrzebna jest wiedza z bardzo wielu dziedzin i nauk szczegółowych. Interdyscyplinarność jest wpisana w projekt konserwacji i wymaga głębokiej wiedzy zarówno z historii sztuki, ustaleń dotyczących epoki, twórcy,

jak i nauk ścisłych. Konserwacja to jednak nie tylko nauka, jest ona również niewątpliwie dziedziną sztuki. Może nie taką, która zakłada oryginalność dzieła jako cel podejmowanych działań, ale na pewno taką, w której jakość zabiegów, sposób wykonania pozostaje czymś indywidualnym. Konserwatorów, podobnie jak twórców, można rozpoznawać po ich dziełach.

Trudność polega również na tym, że nawet te przykazania, które zawarte są w najbardziej elementarnym katechizmie współczesnych konserwatorów, dotyczące poszanowania oryginalnej substancji zabytku, minimalnych niezbędnych ingerencji, konieczności czytelnego ich zaznaczania czy wreszcie odwracalności zastosowanych metod i materiałów, jedynie wskazują kierunek działania, a nie dają gotowych recept w konkretnych przypadkach. Każda ingerencja wymaga namysłu, co jest jeszcze minimalne, a naprawdę niezbędne. W tym sensie wszystkie reguły mają charakter zaledwie pomocniczy. Każdy przypadek jest wszak odmienny, wymaga osobnych studiów i decyzji obciążonych dużą odpowiedzialnością. Tu także przychodzi na myśl analogia do medycyny, bo choroby, tak ludzi, jak i zabytków - są zdefiniowane, ale każdy przypadek odmienny, wymagający osobnego potraktowania.

Tym ciekawszy staje się temat dzisiejszej konferencji. Konserwacja zapobiegawcza stwarza szansę uprzedzenia destrukcyjnych czynników, wpisanych w zewnętrzny świat i w wewnętrzną strukturę dzieła. W coraz większym stopniu rozumiemy, że zachowanie autentyczności dzieł sztuki polega na zachowaniu autentyczności rozumianej jako oryginalność tworzywa, choć rzecz jasna ogromne znaczenie mają także forma danego dzieła i jego wyobrażenie czy trwanie w ludzkiej pamięci. Szansa na zachowanie tak rozumianej autentyczności wzrasta z doskonaleniem i rozwojem metod konserwacji zapobiegawczej. Ma szczególne znaczenie dla muzeów, jak zawsze rozdartych między dwoma zadaniami: przechowywaniem zbiorów z jednej a ich udostępnianiem z drugiej strony. Udostępnianie dzieła budzi zazwyczaj nieufność konserwatorów; każda forma ekspozycji naraża je na długotrwały kontakt ze światłem, na zmiany temperatury, wilgotności, co przyspiesza jego destrukcję. W tym sensie konserwacja zapobiegawcza musi sprostać potrzebom dwóch światów, które - choć są ze sobą sprzymierzone - mają inne cele. Musi sprostać wymogom zarówno świata chcącego przechować dla przyszłości jak największą liczbę autentycznych obiektów w jak najlepszym stanie, jak i tego świata, który domaga się, ze względu na popularyzację i edukację, udostępniania i pokazywania dzieł sztuki. Pamiętajmy, iż dzieła mają

znaczenie tylko wtedy, kiedy pada na nie wzrok ludzi, że wtedy dopiero odkrywa się ich prawdziwy sens.

Obecna konferencja z pewnością pokaże, jak wiele udało się już w Polsce osiągnąć w dziedzinie metod konserwacji zapobiegawczej. Wydaje się, że jest to dzisiaj najbardziej dynamicznie rozwijająca się gałąź całej dziedziny konserwacji. Mam nadzieję, że na tym spotkaniu zostanie podjęta także refleksja nad rolą muzeów i innych instytucji kultury w procesie ochrony i udostępniania zbiorów. Muzea powinny być nastawione na wsłuchiwanie się w nowe potrzeby edukacyjne, muszą szukać coraz bardziej nowoczesnych i efektownych metod popularyzacji. Jednocześnie powinny być miejscem ochrony zbiorów, zapobiegać ich destrukcji i zniszczeniu. Pogodzenie tych dwóch celów jest niewątpliwie wielkim wyzwaniem. Dlatego pragnę podkreślić, a mówi się na ten temat stanowczo zbyt rzadko, że w tych instytucjach bardzo potrzebna jest aktywność nie tylko konserwatorska, ale także naukowa. Dzięki działalności badawczej i naukowej muzea stają się nie tylko instytucjami edukacyjnymi udostępniającymi eksponaty, ale także placówkami naukowymi badającymi zbiory i opracowującymi metody ich przechowywania.

Co zrobić, abyśmy nie utracili nic z tego wszystkiego, co ważne dla korzystania z dóbr kultury stworzonych przez poprzednie pokolenia, byśmy mogli się cieszyć tymi zbiorami i coraz lepiej je poznawać, ale zarazem pozostawić je następnym pokoleniom? Każdy z nas przegrywa swoją indywidualną walkę z czasem, możemy ją jednak wygrać jako zbiorowość. W tej walce szczególna rola przypada konserwatorom i muzealnikom. Życzymy im, by umieli w niej każdego dnia odnosić zwycięstwa. Bardzo tego wszyscy potrzebujemy.

Tomasz Merta

Generalny Konserwator Zabytków,

Podsekretarz Stanu Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Barbara Adamska (Muzeum Okręgowe w Rzeszowie), Paweł Baranowski (Muzeum Patac w Wilanowie), Wioletta Bąk (Muzeum Lubelskie w Lublinie), Anna Bednarek (Muzeum Miejskie we Wroctawiu), Wiesława Błażejczyk (Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski), Elżbieta Bogaczewicz-Biernacka (Muzeum w Nieborowie), Oliwią Buchwald-Zięcina (Zamek Królewski na Wawelu), Łukasz Bratasz (Polska Akademia Nauk w Krakowie), Ewa Brewka (Muzeum Okręgowe w Toruniu), Alina Celichowska (Muzeum Narodowe w Kielcach), Marek Chtodnicki (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu), Elżbieta Chmielewska (Biblioteka Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie), Małgorzata Chmielewska (Muzeum Narodowe w Krakowie), Barbara Chrościcka (Biblioteka Narodowa w Warszawie), Elżbieta Cieślak (Muzeum Sztuki w Łodzi), Anna Cybulska (Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie), Barbara Czeja-Szewczak (Muzeum Patac w Wilanowie), Lesław Cześnik (Muzeum Narodowe w Szczecinie), Aleksander Czerwiński (Warszawa), Janusz Czop (Muzeum Narodowe w Krakowie), Jolanta Czuczko (Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu), Jan Dondajewski (Pracownia Konserwacji Grafiki w Poznaniu), Anna Dorak (Bunkier Sztuki w Krakowie), Marcin Draniak (Muzeum Narodowe w Warszawie), Teresa Dudek-Bujarek (Muzeum w Bielsku-Biatej), Elżbieta Duzak (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego), Teresa Dworak (Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie), Andrzej Dyga (Muzeum Archeologiczne w Krakowie), Maria Dyrka (Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku), Dominik Dziadusz (Muzeum Historyczne m. Krakowa), Paweł Ekiert (Muzeum Historii w Katowicach), Anna Fic-Lazor (Muzeum Zamoyskich w Koztówce), Sabina Figurniak (Muzeum Etnograficzne w Poznaniu), Małgorzata Forecka-Kobiela (Pracownia Artystyczna „ART-SYSTEM" w Bochni), Katarzyna Fronczak (Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wroctawiu), Karolina Furykiewicz (Muzeum Narodowe we Wroctawiu), Jan Gałaszek (Muzeum Zamkowe w Pszczynie), Anna Gawrońska (Muzeum Historyczne m. Krakowa), Agnieszka Giermasińska (Archiwum Akt Nowych w Warszawie), Krzysztof Golaszewski (Muzeum w Bielsku-Biatej), Dorota Gorzelany (Muzeum XX Czartoryskich w Krakowie), Elżbieta Greiner-Wronowa (Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie), Renę van Grieken (Uniwersytet w Antwerpii), Małgorzata Grocholska (Zaktad Narodowy im. Ossolińskich we Wroctawiu), Anna Grzechnik (Muzeum Powstania Warszawskiego), Maria Guzińska (Muzeum Patac w Wilanowie), Anna Guzowska (Muzeum Patac w Wilanowie), Dorota Ignatowica-Woźniakowska (Muzeum Narodowe w Warszawie), Elżbieta Jabłońska (Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu), Irena Jagielska (Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku), Sławomir Jakiela (Polska Akademia Nauk w Krakowie), Nel Jastrzębiowska (Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu), Iwona Juszkiewicz (Muzeum Architektury we Wroctawiu), Dariusz Kacprzak (Muzeum Sztuki w Lodzi), Antoni Kalicki (Instytut Chemii i Techniki Jądrowej w Warszawie), Sławomir A. Kamiński (Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu), Jerzy Kamrowski (Muzeum Archeologiczne w Gdańsku), Barbara Kaniewska (Ciemięrzowice Dwór), Irena Karabasz-Szymańska (Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie), Paweł Karaszkiewicz (Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie), Marta Kawka (Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie), Iwona Kluk (Muzeum Warmińskie w Lidzbarku Warmińskim), Anna Klosowska (Muzeum Narodowe w Krakowie), Lucyna Knapczyk (Muzeum Narodowe we Wroctawiu), Robert Kołodziejski (Muzeum Historyczne m.st. Warszawy), Piotr Kondraciuk (Muzeum Zamojskie

w Zamościu), Velichka Kontozowa (Uniwersytet w Antwerpii), Anna Kosicka (Muzeum Okręgowe w Toruniu), Iwona Kotala (Centralne Laboratorium Konserwacji w Warszawie), Małgorzata Kotarska (Uniwersytet Warszawski), Jerzy Kowalski (Muzeum Okręgowe w Sieradzu), Marcin Kozarzewski (Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie), Teresa Kozioł (Muzeum Narodowe w Poznaniu), Roman Kozłowski (Polska Akademia Nauk w Krakowie), Joanna Krasuska (Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie), Bogusław Krawczyk (Muzeum Okręgowe w Sieradzu), Katarzyna Król-Goździk (Muzeum Etnograficzne w Krakowie), Barbara Krukowska (Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Głogowie), Erika Krzyczkowska-Roman (Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie), Maria Kułakowska-Mróz (Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie), Jerzy Kunicki-Goldfinger (Instytut Chemii i Techniki Jądrowej w Warszawie), Maria Kurpik (Muzeum Plakatu w Wilanowie), Hanna Kutzner-Meliou (Muzeum Narodowe w Poznaniu), Agnieszka Leśkiewicz-Laudy (Muzeum Pałac w Wilanowie), Agnieszka Lewandowska (Muzeum Narodowe w Poznaniu), Anna Lipa (Muzeum Literatury w Warszawie), Katarzyna Łukawska (Muzeum Okręgowe w Toruniu), Hanna Machaj (Archiwum Gtówne Akt Dawnych w Warszawie), Mirosław Maciaszczyk (Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu), Tadeusz Majda (Muzeum Narodowe w Warszawie), Anna Majewska-Rau (Muzeum Zamek w Oporowie), Sławomir Majoch (Biblioteka Uniwersytetu w Toruniu), Urszula Malecka (Muzeum Narodowe w Krakowie), Leszek Marciniak (Muzeum Ziemi Wschowskiej we Wschowie), Dariusz Markowski (Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu), Marek Mazurek (Muzeum Narodowe w Kielcach), Katarzyna Mączyńska (Muzeum Narodowe w Poznaniu), Katleen van Meel (Uniwersytet w Antwerpii), Aleksandra Miszułowicz (Muzeum Literatury w Warszawie), Elżbieta Modzelewska (Muzeum Patac w Wilanowie), Ewa Narkiewicz (Centralne Laboratorium Konserwacji w Warszawie), Paweł Nawara (Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie), Katarzyna Navljakowić (Muzeum Narodowe w Krakowie), Jerzy Nogal (Muzeum Techniki w Warszawie), Beata Nowak (Zamek Królewski na Wawelu), Nowakowska-Wolak Agata (Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem), Obarzanowski Michał (Muzeum Narodowe w Krakowie), Iwona Pannenko (Muzeum Narodowe w Warszawie), Paweł Piechnik (Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie) Katarzyna Pokrywka (Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie), Ewa Potrzebnicka (Biblioteka Narodowa w Warszawie), Anna Prokopowicz (Muzeum Narodowe w Krakowie), Małgorzata Pronobis-Bobowska (Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu), Tamara Przygońska (Muzeum Patac w Wilanowie), Anna Pusoska (Muzeum Narodowe w Krakowie), Natalia Pyzik (Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie), Alicja Rafalska-Łasocha (Wydziat Chemii Uniwersytetu Jagielońskiego w Krakowie), Jolanta Ratuszna (Muzeum Zamkowe w Malborku), Ryszard Rau (Muzeum Zamek w Oporowie), Agnieszka Rogowska-Ulbyuch (Archiwum Akt Nowych w Warszawie), Piotr Rogólski (Muzeum im. J. Malczewskiego w Radomiu), Bogumiła Rouba (Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu), Hanna Rubnikowicz (Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu), Marek Rubnikowicz (Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu), Jacek Rulewicz (Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie), Małgorzata Rymaszewska (Muzeum Zamek Górków w Szamotułach), Samek Lucyna (Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie), Maria Sęk (Warszawa), Barbara Siedlecka (Muzeum Śląskie w Katowicach), Marta Sitarska (Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie), Aleksandra Skłodowska (Uniwersytet Warszawski), Maria Soltysiak (Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie), Maria Stopyra (Muzeum Okręgowe w Rzeszowie), Alicja Strzelczyk (Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu), Krystyna Suchanecka (Muzeum Mazowieckie w Ptocku), Iwona Szmelter (Akademia Sztuk Pięknych

w Warszawie), Elżbieta Szmit-Naud (Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu), Wanda Szpilewska (Muzeum Pomorza Środkowego w Stupsku), Dorota Szymczak (Muzeum Pomorza Środkowego w Stupsku),Weronika Ściubisz (Archiwum Akt Nowych w Warszawie), Anna Śliwa-Suchowiak (Muzeum Historyczne m. Krakowa), Ewa Świecka (Muzeum Narodowe w Warszawie), Alina Targowska (Muzeum Okręgowe w Toruniu), Janusz Trupinda (Muzeum Zamkowe w Malborku), Sebastian Wall (Muzeum Narodowe w Warszawie), Jolanta Ważny (Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie), Anna Wątorska (Muzeum w Gliwicach), Władysław Weker (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie), Agnieszka Wielocha (Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie), Magdalena Wiercińska (Archiwum Akt Nowych), Bożena Wierzbicka (Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie), Mirosław Wijtczak (Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu), Ewa Wilkojć (Zamek Królewski na Wawelu), Beata Wirowska (Muzeum Okręgowe w Rzeszowie), Hanna Wiśniewska (Muzeum Mazowieckie w Płocku), Barbara Woch (Muzeum Kresów w Lubaczowie), Iwona Wojciechowska (Archiwum Gtówne Akt Dawnych w Warszawie),Barbara Wojdyła (Biblioteka Uniwersytetu w Toruniu), Anna Worobiec (Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie), Maria Woźniak (Biblioteka Narodowa w Warszawie), Ewa Wyka (Muzeum Uniwersytetu Jagielońskiego w Krakowie), Tadeusz Zaremba (Ptock), Ewa Zasada (Archiwum Akt Nowych w Warszawie), Maria Ziembińska (Poznań), Marcin Zjeżdżalka (Muzeum Narodowe w Poznaniu), Elżbieta Zygier (Muzeum Narodowe w Krakowie), Jolanta Żuk-Oryniok (Muzeum Lubelskie).