ATLAS POLSKICH STROJÓW LUDOWYCH WYDAWANY PRZEZ POLSKIE TOWARZYSTWO

LUDOZNAWCZE

K O M I T E T R E D A K C Y J N Y : .) Ó Z E L (i A J E K, A D A M Ci L A P A, ANNA K U T R Z E B A, ADAM MŁODZIANOWSKI, KAZIMIERZ PIETKIEWICZ, R O M A N R E 1 N E U S S, T A D E U S Z S E W E R Y N REDAKCJA ATLASU: WROCŁAW, NANKERA4 REDAKTOR NACZELNY: JÓZEF GAJEK REDAKTOR ZESZYTE: JÓZEF GAJEK O KŁADKA: A D A M A M I,O DZ I AN O W SK I EGO PLANSZE BARWNE: JERZEGO KARO LAK A UKŁAD GRA F I C Z N Y: A D A M A G L A P Y POZNAŃSKA DRUKARNIA NAUKOWA POZNAŃ KLISZE JEDNOBARWNE I WIELOBARWNE ZAKŁADY GRAFICZNE IM. M. KASPRZAKA W POZNANIU

Opoczyńskie leży na łagodnym przejściu Gór świętokrzyskich ku równinom Mazowsza '. Nad Pilicą ciągnie się wyżyna pokryta lasami i bagniskami, najwyższy jej punkt znajduje się koło Gielniowa 2, piaski zaś Opoczna tworzą tzw. pustynię sitowską. Powiat opoczyński i część powiatu rawsko-mazowieckiego leży po prawej stronie Pilicy. Przecinają go dwa większe dopływy Pilicy: Czarna i Drzewiczka z dopływami Wąglanką, Brzuśnią i Wywózką. Nad brzegami rzek ciągną się łąki i mokradła, a ponieważ Pilica często wylewa, w Łęgonicach mówią, iż w piecach chlebowych czasem ryby pływają. Pilica była niegdyś rzeką spławną, szły po niej transporty drzewa prowadzone przez oryli. Lasy mieszane z przewagą sosny zajmują w Opoczyńskiem prawie 22% powierzchni; ciągną się one od Drzewicy do Tomaszowa i przechodzą na lewy brzeg Pilicy na obszar powiatu rawskiego. Szczególnie zwarcie występują one w okolicach Lubochni i Spały, gdzie zwierzyna podlega specjalnej ochronie. W połudn. części pow. opoczyńskiego ciągną się lasy wyspowo od Przysuchy, w bardziej zaś przerywanym zasięgu — niemal do Opoczna.

W Opoczyńskiem ziemia jest średnio urodzajna, stąd przysłowie „Opoczyńskie kraje, kopę sieje, kopę zbiera, kopa korzec daje". Przemysł tu słabo rozwinięty a ludność utrzymuje się głównie z gospodarki rolniczo-hodowlanej. Pow. opoczyński był zapóźniony gospodarczo i do ostatniej wojny stosowano tu jeszcze uprawę roli w zagony. Duże rozdrobnienie ziemi wskutek podziału majątków i braku komasacji utrudniało wprowadzenie racjonalnej gospodarki. Nad brzegami rzek ciągnie się pas łąk, sprzyjający hodowli owiec; rozwinęła się ona szerzej w XIX w. i pozwoliła na wzmożenie tkactwa domowego, zwłaszcza wełnianych tkanin.

Historia regionu3, Za Piastów> w okresie tworzenia się Polski dzielnicowej istniały na tym terenie dwie kasztelanie: Żarnów i Skrzynno, które wymienia Bulla z 1130 r. Granice między nimi nie mogły być ściśle określone ze względu na dzielące je puszcze; prawdopodobnie terytorium kasztelanii skrzyńskiej obejmowało odnogę puszczy sandomierskiej, dochodzącej do Gielniowa. Granicą była rzeka Drzewiczka. Na północy granica kasztelanii docierała do Pilicy i tu stykała się na pewnym odcinku z Mazowszem. W XII w. obydwie kasztelanie należały do księstwa łęczycko-sieradzkiego. Dopiero około 1239 r. na skutek rozgrywek dynastycznych kasztelanie weszły w skład księstwa sandomierskiego. Kasztelania skrzyńska graniczyła od wschodu na rzece Radomierzy (obecna Radomka) z kasztelanią radomską, tj. z najbardziej na północ wysuniętym terenem ekspansji Sandomierzan, którzy podeszli również pod Skrzynno i Przysuchę 4.

Za Pilicą na połudn. zachód leżało księstwo łęczycko-sieradzkie 5, którego najstarszym grodem była Łęczyca. Jego organizacja terytorialna musiała się wytworzyć w oparciu o dawne terytorium plemienne; prawdopodobnie Łęczycanie byli odgałęzieniem Polan. Nad Pilicą, na terenie kasztelanii łęczyckiej została założona osada Inowłódz, wspomniana w dokumentach z XI w.(i. Łęczycanie oparli się o Pilicę i w osadnictwie opoczyńskim brali słaby udział lub w ogóle poza Pilicę nie przeszli.

Na zachodzie graniczyły z kasztelanią żarnowską kasztelanie w Wolborzu i Rozprzy, należące do księstwa sieradzkiego. Osadnictwo było tu wynikiem ekspansji Sieradzan. którzy parli w kierunku wschodnim i południowym; nad rzeką Czarną dopływem Drze-wiczki i Łososiną dopływem Nidy doszło prawdopodobnie do zmieszania się dwóch elementów etnicznych, tj. Sandomierzan i Sieradzan7. Najstarsze osadnictwo tego regionu skupiało się w połudn. części powiatu i szło brzegiem dawnej puszczy ku północy, gdzie nad Pilicą ciągnęły się bagniska, które mu przeszkadzały. Granice terytorialne kasztelami ustaliły się przy zagęszczeniu osadnictwa i wzmocnieniu władzy administracyjnej księstwa w XIII w.

Bliskie dawnych podziałów plemiennych są dawne granice diecezjalne, archidiecezja np. gnieźnieńska obejmuje Opoczyńskie z Żarnowem i Skrzynnems. Późniejsze natomiast granice administracyjne nie biegły dawnymi granicami plemiennymi, gdyż pow. opoczyński należał do wojew. sandomierskiego lub radomskiego. W okresie międzywojennym przyłączono go do woj. łódzkiego, a obecnie do kieleckiego. Także i pow. rawsko-mazowiecki, znajdujący się obecnie w granicach woj. łódzkiego należał dawniej do woj. mazowieckiego.

Skrzynno i Żarnów — grody okresu plemiennego leżały na krańcach osadnictwa sieradzkiego i były ośrodkami życia politycznego i gospodarczego, a prawdopodobnie i religijnego, jakie rozwijało się w centrach opoli9. Obydwa grody należały do słabo uposażonych.

Przez Opoczyńskie szły ważne drogi handlowe z Rusi przez Sandomierz, Skrzynno, Inowłódz, Łęczycę do Włocławka. Odgałęzienie tej drogi prowadziło z Opatowca przez Żarnów, Piotrków do Łęczycy, gdzie łączyło się z szlakiem poprzednio wymienionym. W XIV w. prowadziła droga z Opoczna do Radomia i dalej na południe. Wszystkie te drogi zbiegały się na północy we Włocławku a później w Toruniu, skąd jako via merca-torum biegły do Gdańska w.

Wzdłuż dróg handlowych były komory celne w: Skrzynnie, Inowłodzu a w XIV w. również w Opocznie. Obydwa grody, Skrzynno i Żarnów posiadały targi ", a Żarnów — własność księcia, otrzymał wolność targową w 1220 r. i miał spiżarnię książęcą 12. W XI w. nastąpiło szereg nadań dla biskupstw, klasztorów, kościołów i rycerzy. Skrzynno było posiadłością biskupią 13 a częściowo^ książęcą, lecz gród książęcy szybko stracił swe znaczenie.

W XIV w., gdy kasztelanie straciły znaczenie administracyjne został założony powiat w Opocznie 14, w którym odbywały się ziemskie roczki sądowe '"'. Przy tworzeniu się organizacji sądowniczej wyzyskano dawne granice terytorialne, to też pow. opoczyński odpowiada mniej więcej dawnej kasztelami żarnowskiej. Na początku w. XVI odbywały się tu sejmiki Ziemi sandomierskiej, granica pow. sandomierskiego biegła wtedy poza Odrzywołem, Drzewicą, Gielniowem, Mroczkowem i Gowarczowem.

Z innych ośrodków należy wymienić Drzewicę i Odrzywół nad Drzewiczką. Do dóbr zamku należały miasteczka Gielniów i Nieznamierowice. Odrzywół założony w 1418 r. miał targi i jarmarki. Studzianna założona w XVI w. znana jest i do dziś dnia z kultu Matki Boskiej Studziańskiej 1(i i dorocznych targów. Ściągają tam ludzie w strojach ludowych z całego powiatu.

Z kolonizacji osadników sieradzkich w XV w. pochodzą wioski: Brzustów, Ciebłowice, Sługocice, Smardzewice i wcześniejsze, Twarda i Zarzęcin. Należy zaznaczyć, że koło Skrzyńska istnieje także osadnictwo tatarskie )T.

Opoczyńskie leży w granicznej strefie kulturowej między Małopolską a Mazowszem, to też posiada wiele cech wspólnych obu regionom; wpływ Mazowsza zaznacza się szczególnie w opoczyńskim stroju.

Dla naszych rozważań nad zagadnieniem stroju ludowego nie obojętne jest zagadnienie rozwarstwienia społecznego ludności wiejskiej, zamieszkującej omawiany teren. Ustawy z XV w. dotyczące powinności włościan podcięły warunki ekonomiczne chłopów i podały je w pańszczyznę 18. Stosunki te trwały do XVIII w. i dopiero koniec XVIII w. i wiek XIX wniósł sprawę uwłaszczenia chłopów19.

W latach 1830—46 położenie chłopów w dobrach prywatnych pogorszyło się. Szlachta wyzyskiwała dekret uwłaszczeniowy, aby przejść z gospodarki folwarczno-pańszczyź-nianej do gospodarki folwarczno-najemnej, chętnie też przyjmowała najmitów, rugując chłopów pańszczyźnianych. W 1844 i 1845 r. masowym rugom uległo kilka wiosek pow. rawskiego 2().

Drugim sposobem częściowego zniesienia pańszczyzny było ©czynszowanie chłopów. Ukaz z 1835 r. wprowadził oczynszowanie w dobrach skarbowych i donacyjnych. Realizowany powoli nie rozwiązywał problemu, to też ruchy chłopskie — początkowo żywiołowe, później o charakterze świadomego ruchu ekonomicznego, zmusiły do wydania dekretu uwłaszczeniowego-'1.

Charakterystyka stroju.

Strój opoczyński charakteryzują pewne cechy wyróżniające go od strojów sąsiednich, a ujawniające się w kroju, typie tkaniny i sposobie noszenia różnych części odzieży oraz w ozdobach. Ogólną charakterystyczną cechą stroju opoczyńskiego jest umiar w kroju, w kolorycie i ozdobach, szczególnie koło Opoczna i Studzianny. Równocześnie jednak strój opoczyński odznacza się bogactwem splotów tkackich i iglicowania, ozdobne zaś tkactwo było bogato rozwinięte w północnej części Opoczyńskiego.

Z opoczyńskich strojów męskich i kobiecych wyróżnia się szczególnie koszula o kroju przyramkowym; szczególnie charakterystyczny jest jej wielobarwny haft płaski, niekiedy w połączeniu z czarnym ornamentem krzyżykowym. Natomiast haft biały, podobny do haftów piotrkowskich przybiera tu swoiste formy, jak np. w Rzeczycy i Stu-dziannie, w połączeniu z czarnym lub ze ściegiem wykonanym nicią żółtą lub niebieską. Odrębność opoczyńskiego stroju męskiego w jego dawnym starszym typie stanowią wielobarwne ubrania deseniowe, wykonane z tkanin przeważnie o splocie czteroniciel-nicowym lub tkanych pod deskę (Tabl. 1). Obecnie jednak panują powszechnie czarne samodziałowe ubrania (Tabl. 2, ryc. 10). W wierzchnim ubraniu, tj. w parcianych sukma-

nach z XIX w. zachowanych z prawej strony Pilicy, charakterystyczny jest odmienny koloryt „pętli" i klapek oraz naszycia z czerwonych tasiemek na białych sukiennych sukmanach.

Sukmana z czarnymi potrzebami, która w XX w. uważana jest za typowo opoczyńsko-rawską ma swe prototypy na innych pobliskich terenach (ryc. 1, 23). Oddziaływuje ona również w kierunku zachodnim na strój piotrkowski.

Kapelusze, czapki i buty posiadają tu tylko drugorzędne cechy odmienne, natomiast wielobarwne pasy siatkowe są charakterystyczne dla Opoczyńskiego i posiadają dalekie analogie, gdyż podobne pasy plecione znane są na Podlasiu a noszone były również dawniej przez szlachtę.

Opoczyńskie stroje kobiece wyodrębniły się od strojów sąsiednich z końcem XIX w., kiedy to wełniaki z dwu- i trójbarwnych przechodzą powoli do wielobarwnych, a w tle przestają stosować kolor czerwony, chociaż pozostają ciepłe kolory, w starszym stroju pomarańczowe, a w późniejszym żółte. Tło wełniaków nie rozbudowuje się zbytnio i nie przekracza kilku cm. Na ogół są to

wełniaki ciemne, choć od 1920 r. rozjaśniane różnymi odcieniami barwy różowej. Wełniaki współczesne mają również tendencję do jasnych barw, zwanych barwa ,,ciałowa" lub „gąsiątkowa".

Opoczyńskie kiecki przyszyte są do stanika i noszone „dęto", dzięki zaszyciu wewnątrz zakładki. Charakterystyczne są zapaski ,,w pas" o różnych deseniach i tle, oraz zapaski ,.na odziew" o tle dwojakim i symetrycznym raporcie. Noszą tu również kaftany, angierki, zielone sukienki, stroje białe, prześcieradła i dywany z „obróbką".

Typowym zwyczajem opoczyńskim jest łączenie kiecki i dwóch zapasek o odmiennym tie. Ozdobne naszycia z aksamitek na kieckach i zapaskach, a niekiedy paski „szkloków", „plotki" i pasmanterie urozmaicają ten barwny strój. Typowe są również opoczyńskie czepce wiązane z tyłu i noszone z dużą sałinówką okręcaną wokół głowy, oraz czepce obrzędowe i ślubne wianki czy też stroiki druhen, przypominające nieco analogiczne ozdoby piotrkowskie. Prócz wiązania chustek jest tu charakterystyczny ich koloryt, gdyż Opoczynianki nie noszą chustek czerwonych. Wyjątkowo tylko w okolicach Inowłodza noszono chustki czerwone w czasie państwowych dożynek.

Również charakterystyczne jest uczesanie włosów; dziewczęta plotą je w dwa warkocze i wiążą kokardą.

Obecny strój opoczyński może być letni lub zimowy; inny jest strój odświętny, a inny na codzień. I chociaż w niektórych wsiach ubiór miejski wypiera ubiory ludowe — moda ta nie łamie jednak powszechnego zwyczaju i strój ludowy jest tu obowiązujący. Mężczyźni ubierają się wprawdzie w czarne ubrania z wełnianego samodziału, ale starsi noszą kolorowe lejbiki, a haftowane koszule męskie są również jeszcze częste. (Tabl. II).

Stroje kobiece są dotąd wielobarwne o przewadze tkanin pasiastych. Kobiety noszą tu powszechnie koszule haftowane, kiecki na staniku, a na terenach peryferycznych ¦— gorsety, zapaski i kaftany.

Zaznaczyć należy, że nawet ubogie kobiety posiadają inne kiecki na codzień i inne na święta. Zamożniejsze mają po kilka kiecek z wełniaków o różnym tle czyli „dnie", zapaski: „w pas", na „odziew" i na „porywkę". W okolicach Opoczna dziewczęta mają perkalowe białe sukienki ubierane latem. Kobiety noszą wełniane gładkie suknie uszyte na wzór wełniaka. Niezależnie od wieku kobiety wiążą na głowie salinówki od święta, a do roboty perkalowe białe lub deseniowe chustki. W zimie okrywają się wełnianymi chustkami, mężatki zaś noszą dzieci w barwnych dywanach.

Mimo powszechnie noszonego stroju ludowego, niektóre jego części zanikają, np. czepce; wyszły też z użycia duże salinówki, choć małych każda kobieta posiada kilka. Podczas wojny naśladowano salinówki haftując białe jedwabne tkaniny kolorową bawełną. Wyszły z mody także dawne wierzchnie okrycia tzw. sukienki i żupaniki, a angierki lub wangierki tylko sporadycznie były do niedawna wkładane.

Mężczyźni przestają nosić sukmany, czasem tylko starsi nakładają je na uroczystości

0 charakterze publicznym. Znikły też z mody „świńskie ryjki", rogatywki i czapki „sprężynowe"; z mody wyszedł nawet słomiany kapelusz. Charakterystyczne przemiany wyrażają się także w kolorycie tkanin, w sylwecie stroju i w sposobie jego noszenia. Opoczyńskie kobiety noszą np. krótkie dęte kiecki, na terenach przejściowych kobiety noszą kiecki układane, prosto opuszczone. Na święta dziewczęta wkładają białe pończochy

1 pantofle, zimą — wysokie buty.

Rozwój i zanik niektórych elementów opoczyńskiego stroju ludowego jest uwarunkowany zmianami w życiu ekonomiczno-społecznym wsi. Wojenna przerwa w dostawach dawnych tradycyjnych surowców skłoniła lud do zarzucenia niektórych elementów stroju. We wsiach w pobliżu ośrodków fabrycznych, jak Tomaszów, a nawet Drzewica, strój ulega wpływom mody miejskiej. Mimo tego jednak opoczyński strój ludowy utrzymuje się dotychczas, czemu sprzyja hodowla owiec i uprawa lnu, a także możliwość zużycia wolnego czasu na przędzenie i tkanie materiałów. Strój ludowy ma też swoje zalety;

wełniaki są trwałe, a np. stare kobiety posiadają kiecki i zapaski z wyprawy ślubnej. Podniszczone _- przeznacza się do pracy. Wełniaków też nie piorą, gdyż twierdzą, że brud ściera się z górną warstwą wełny. Tkanina wełniana na kiecki nie jest sztywna, lecz ciepła i lekka. Latem zastępują ją lżejszym samodziałem, wełną fabryczną lub perkalem. Kiecka nie krępuje ruchów przy pracy. Praktyczne są również czarne portki płócienne wątczone wełną.

Opoczyniacy posiadają zamiłowanie do tkactwa i swoich strojów; kobiety dobierają starannie kolory wełniaków. Często pożyczają je dla powtórzenia „mody", choć przy pracy zmieniają barwy według swego upodobania. W ten sposób Opoczynianki są współtwórczyniami estetycznych wartości stroju opoczyńskiego.

Arnold Stanisław, Władztwo biskupie na grodzie wolborskim w w. XIII, Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz. T. I z. 1.

Arnold Stanisław, Podziały administracyjne województwa sandomierskiego do końca XVIII w. Pamiętnik Świętokrzyski, Rok 1930.

Arnold Stanisław, Historia Polski 1949. Od ustroju plemiennego do początku stosunków feudalnych i powstania Państwa Polskiego. Ugruntowanie się ustroju feudalnego.

Atlas Geograficzny Ilustrowany Królestwa Poi. Warszawa 1907, pod redakcją J. M. B a z e w i c z a. Przy mapach podaje ilustracje m. inn. typów ludowych. Z pow. opoczyńskiego chłopa w suk-manie białej z kołnierzem obrzeżonym tasiemką oraz w kapeluszu filcowym, czarnym, który posiada długą, prostokątną klamrę, przewleczoną niebieską wstążką. Przy klamrze pióra podwójne podmalowane u dołu czerwoną farbą lub czerwonymi kwiatkami. O takim wystroju kapelusza nie posiadamy wiadomości. Pióra noszono pawie, według tradycji, ewentualnie gęsie, tutaj pióro robi wrażenie fabrycznie spreparowanego.

Chmielińska Aniela, Księżacy i ich strój. Warszawa 1930.

Dekowski Jan Piotr, Badania nad przeszłością kulturalną opoczyńskich miasteczek, Lud 1954.

Dekowski Jan Piotr, Strój Piotrkowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych. Wrocław 1954.

Dziennik Ustaw woj. Kaliskiego, 1883 r., nr. 527.

Dziennik Ustaw woj. Mazowieckiego 1829, str. 755.

Friedberg Marian, Rozsiedlenie rodów rycerskich w województwie sandomierskim w w. XV. Pamiętnik Świętokrzyski, Rok 1930.

Gajek Józef, Metodyka monograficznego opracowywania strojów ludowych, Lud XLI, Wrocław. 1954.

Gloger Zygmunt, Encyklopedia Staropolska. Warszawa 1900, 1902, 1903.

Grynwaser Hipolit, Kwestia agrarna i ruch włościan w Królestwie Polskim w pierwszej połowie XIX w. (1807—1860). Wrocław, 1951.

Gutkowska Maria, Historia ubiorów. Książnica-Atlas 1932 r. Autorka podaje krój kontusza, który przypomina sukmanę fałdzistą. Wspomina o modzie na białe siatkowe pasy ormiańskie. Mogły być one źródłem mody na wsi na białe pasy. Autorka zwraca również uwagę na dążenie do wyrównania różnic stanowych w stroju.

Kaczkowski Józef, Donacya w Królestwie Polskim. Warszawa 1917.

Kaczorowska Blanka, Wełniany pasiak opoczyński. Polska Sztuka Ludowa. Warszawa 1952, nr. 1.

Krajewska Janina, Haft Opoczyński w monografii Opoczyńskiego, wykonanej dla Państw. Instytutu Sztuki w rękopisie.

Kitowicz Jędrzej, Opis obyczajów za panowania Augusta III, opracował Roman Pollak. Biblioteka Narodowa Nr. 88, str. 493.

Kolberg Oskar, Lud Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Radomskie, Kraków 1887.

Lencewicz Stanisław, Z badań fizjograficznych nad Pilicą. Str. 503—504. Ziemia 1912 r. Wspomina o sukmanach z czerwonymi taśmami,' które mógł widzieć jeszcze u staruszków. Tę wiadomość podają tylko starzy ludzie.

Lomiński Leon Ks. Dr., Spała i jej okolice. Krótki szkic historyczny. Łódź 1930.

Maleczyński Karol, Najstarsze targi w Polsce i stosunek ich do miast przed kolonizacją na' prawie niemieckim. Lwów 1926.

Matuszewski Zygmunt, Powiat rawsko-mazowiecki 1929 r.

Potkański Karol, Pisma Pośmiertne. Kraków 1924.

Rocznik statystyczny, Nakładem Głównego Urzędu Statystycznego. Warszawa r. 1948__1949.

Rutkowski Jan, Historia Gospodarcza Polski (do 1864 r.) Książka i Wiedza. Warszawa 1953.

Seweryn Tadeusz, Pasiaki opoczyńsko-rawskie IKC. 1925. Dodatek Literacki z dn. 29. VI. 1925.

Seweryn Tadeusz, Hafty opoczyńskie. Lud XXIV 1925 r. Autor opracował hafty opoczyńskie w okresie gdy przechodziły do stosowania barwnych lub białych nici, to też tablica wzorów podaje ornamenty krzyżykowe, a wzory haftów koszul męskich orientują w zdobnictwie ówczesnym, chociaż z konieczności nie wyczerpują całokształtu zdobnictwa hafciarskiego na koszulach. Natomiast podane niektóre nazwy ściegów wskazują, iż istnieje dość duże zamieszanie w tym kierunku np. autor podaje, że „plotką" nazywają ścieg warkoczykowy. Autor ujmuje zagadnienie w szeregu zasięgów i opiera się na szerszym materiale, wyprowadza też wniosek dot genezy haftu.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego 1880—1902.

Stolarski Błażej: Sługocice 1925.

Świątkowska Jadwiga, Strój łowicki, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Poznań 1953.

Wrona Stanisław Tadeusz, Przyczynek do dziejów włościaństwa polskiego w XIX w. Przegląd Historyczny, 1937—1938.

„Wędrowiec", Czasopismo 1903, str. 826, Fotografie podają stare ubiory obok nowych.

Zajączkowski Stanisław, W sprawie plemion Łęczycan i Sieradzan, Poznań—Wrocław.

Zajączkowski Stanisław, Studia nad terytorialnym formowaniem ziemi łęczyckiej i sieradzkiej, Łódź 1951

Ryc. 1. Chłop w sukmanie, z pasem siatkowym i w kaszkiecie. Wola Zależna, pow. Opoczno. Fot. J. Krajewska, 1946.

Ryc. 2. Kobieta we współczesnym stroju wyjściowym. Antoninów, pow. Opoczno. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 3. Dziewczyna w stroju odświętnym. Studzianna, pow. Opoczno. Fot. J. Krajewska, 1947.

Ryc. 4. Kobieta w stroju zimowym współczesnym. Rzeczyca, pow. Rawa Mazowiecka Fot. J. Krajewska, 1952.

Ryc. 5. Typ chłopa z pow. Opoczno. Reprodukcja z Atlasu geograficznego ilustrowanego Królestwa Polskiego. J. M. Bazewicz, 1907.

Ryc. 6. Stroje ślubne. Ogonowice, pow. Opoczno. Fot. Zakład Fotograficzny w Opocznie, 1920. Z archiwum Muzeum Etnogr. w Łodzi.

Ryc. 7. Matka z dzieckiem zawiniętym w „dywan". Studzianna, pow. Opoczno. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 8. Gospodyni w stroju odświętnym. Wygna nów, pow. Opoczno. Fot. J. Krajewska, 1946.

Ryc. 9. Chłop w białej sukmanie i barwnym pasie siatkowym. Opoczno. Fot. Zakład Fotograficzny w Opocznie, 1946.

Ryc. 10. Odświętne ubiory parobków. Swierzyna, pow. Opoczno. Archiwum Muzeum Regionalnego w Tomaszowie Mazowieckim. Fot. Zakład Fotograficzny w Opocznie, 1938.

Ryc. 11. Koszula męska z wywijanym kołnierzykiem tzw. „osywką" z ok. 1900 r. Studzianna, pow. Opoczno, Muz. Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 1882. Fot. J. Krajewska, 1948 r.

Ryc. 12. Koszule męskie. I — Koszula lniana z pionowym kołnierzykiem. Modrzew, pow. Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 2166. II. — koszula z Kołnierzykiem wykładanym. Bu-kowiec, pow. Opoczno. Nr inw. 532. III. — koszula z wąskim gorsem. Ostrów, pow. Opoczno. Nr inw. 1385. IV. —¦ koszula chłopięca z karczkiem z 1946 r. Wola Załężna, pow. Opoczno. Nr inw. 1626. A — przód, B — tył, C — części kroju: d — płat przedni, e — płat tylni, f — rękaw, g — otok, h — mankiet, i — przyramek, j — kołnierzyk, k — pierśnik, 1 —¦ pasek wzmacniający podstawę, rozcięcia, w rysunku IV 1 —¦ oznacza karczek. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi. Podziałka 1 : 24.

Ryc. 13. Gors koszuli męskiej z około 1920 r. Bukowiec, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 1080 .Fot. K. Trzebiatowski, 1951.

Ryc. 14. Koszula męska z „przedsobkiem", tj. gorsem. Ostrów, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 1385. Fot. J. Krajewska 1948.

Ryc. 15. Gors koszuli męskiej .Bukowiec, pow. Opoczno. MuzeumEtnograficzne wŁodzi. Nr inw.2230/47. Fot. K. Trzebiatowski, 1951.

Ryc. 16. Koszula męska z „pierśnikiem", tj. gorsem z ok. 1920 r. Wola Załężna, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 1527. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 17. I. Spodnie męskie w „fałdy" z Idzikowic, pow. Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi, Nr inw. 1954. II. Szkic spodni męskich z Sitowy, pow. Opoczno, o odmiennym miejscu zapinania III. Chłopięce spodnie z kamizelką, Wola Załężna, pow. Opoczno. A — przód, B —¦ tył, C — części kroju: d, d, — części nogawek, e —

klin, f —¦ pasek, g — część przednia kamizelki, h — części tylne kamizelki. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi, 1948. Podziałka 1:30.

Ryc. 18. Portki z samodziału, z fałdami .A —¦ przód, B — tył. Radzice Małe, pow. Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 1630. Fort .J. Krajewska, 1948.

Ryc. 19. Kamizelki zwane „lejbikami". I. — lejbik z samodziału sprzed 1914 r. Gorzałków, pow Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 1269. II. — lejbik z samodziału tkany na 4 ni-cielnicach sprzed 1914 r. Smardzewice, pow. Opoczno. Nr inw. 444. A — przód, B — tył, C — części kroju: d — plecy, e — przód, f — patka kieszeniowa, g — części paska, h — kołnierzyk. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi, 1948. Podziałka 1 : 10.

Ryc. 20. „Lejbik" — kamizelka męska z samodziału. Smardzewice, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Fot. J. Krajewska 1948.

Ryc. 21. I. Spancer męski z samodziału sprzed 1914 r. Idzikowice, pow. Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 1254a. II. Marynarka chłopięca. Wola Załężna, pow. Opoczno. Nr inw. 1629a. A — przód, B — tył, C — części kroju: d — plecy, e — bok, f — płat przedni (w rys. II przedni i boczny), g, g, — pasek. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi, 1948. Podziałka 1 : 20.

Ryc. 22. Spancer męski z samodziału. Rzeczyce, pow. Rawa Mazowiecka, Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 453. Fot. K. Wecel, 1953.

Ryc. 23. Biała sukmana z sukna folowanego obszyta potrzebami z ok. 1910 r. Wola Załężna, pow. Opoczno .Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 1360 .Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 24. Sukmany męskie. I. — sukmana biała z potrzebami. Grabów, pow. Opoczno. Muzeum w Łodzi. Nr inw. 944. II. — Sukmana z ok. 1910 r. Wola Załężna, pow. Opoczno. Nr inw. 1360. III. — Sukmana sprzed 1910 r. Gorzałków, pow. Opoczno. Nr inw. 459. A — przód, B — tył, C — części kroju: d — plecy, e — przód i bok, e± — kliny i części składające się na fałdy sukmany, f, f± — rękaw, g — kołnierz, h — mankiet, i — naszywka na rękaw, j — patka kieszeni. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi, 1948. Podziałka 1 : 30.

Ryc. 25. Kapelusz słomkowy staruszka. Odrzywół, pow. opoczno .Fot. T. Sobolewski, 1947.

Ryc. 26. Rogatywka zwana „na cztery strony świata". Pow. Opoczno. A — widok ogólny, B — części kroju: c — cztery części tworzące denko i boki, d — „baranek" z skóry baraniej z runem. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi, 1948. Podziałka 1 : 16.

Ryc. 27. Rogatywka zwana „na cztery strony świata" noszona do 1905—6 przez Kacpra Bigosza, Gro-towice ,pow. Rawa-Mazowiecka. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr ks. wpł. 1491. Fot. K. Wecel, 1955.

Ryc. 28. Czapka „kaszkiet" drużby. Wola Załężna, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 2128. FoFt. J. Krajewska ,1946.

Ryc. 29. Pas barwionych nici lnianych z ok. 1904 r. Żychorzyn, pow. Opoczno. Fot. K. Wecel, Muzeum Etnograficzne w Łodzi.

Ryc. 30. Pas włóczkowy o tle żółtym, szer. 7,8 cm, dług. 291 cm. Opoczno, Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 2162. Fot. J. Krajewska.

Ryc. 31. Pas „siatkowy" pleciony w rękach. Idzikowice, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi Nr inw. 1254 c. Fot. K. Wecel, 1953.

Ryc. 32. Pas o osnowie lnianej o wątku wełnianym. Smardzewice, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 483. Fot. K. Wecel, 1953.

Ryc. 33. Dziewczynki we współczesnych strojach odświętnych .Opoczno. Fot. J. Krajewska, 1947.

Ryc. 34. Dziewczynka w ubiorze letnim. Sukienka z perkalu. Żychorzyn, pow. Opoczno. Fot. Marian Ney, 1946.

Ryc. 35. Strój letni z fabrycznej wełny, kobieta idzie boso, a w ręce trzyma trzewiki. Wola Załężna, pow. Opoczno. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 36. Młoda mężatka w czepcu obrzędowym z 1916 r. Wola Załężna, pow. Opoczno. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 37. Dziewczyna we współczesnym stoju odświętnym. Jasień, pow. Rawa Mazowiecka. Fot. J. Krajewska, 1954.

Ryc. 38. Koszula kobieca z „nadołkiem" z ok. 1900 r. Wólka Felgustowska, opw. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 2049. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 39. Koszule kobiece. I. — koszula odświętna. Wola Załężna, pow. Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 1250b. II. — Koszula z nadołkiem. Wola Załężna, pow. Opoczno. A — przód, B tył, C — części kroju: d — nadołek, e, eu f — części okrywające klatkę piersiową (plecy — f, piersi — c, c^, g — rękaw, h —¦ ćwikieł, i — mankiet, j —¦ przyramek, k — kołnierzyk, 1 — części tkaniny podszywane od zewnątrz pod przyramek. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi, 1948. Podziałka 1 : 30.

Ryc. 40. Koszula kobieca odświętna sprzed 1914 r. Smardzewice, opw. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 535. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 41. Kiecka „modra" z czarno-białego samodziału. Żychorzyn, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 444. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 42. Spódnica „kiecka". Międzybórz, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 997. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 43. Wełniak, tj. spódnica zeszyta ze stanikiem z 1935 r. Gorzałków, pow. Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 1448 a. A —¦ przód, B —¦ tył, C — części kroju: d — plecy i boki, c, f —¦ przód stanika .Linia przerywana w części g —¦ oznacza skrócenie długości płata. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi. Podziałka 1 : 34.

Ryc. 44. Spódnica zw. „kiecka" ze stanikiem i paskiem, Rzeczyca, pow. Rawa Mazow. Muz. Etn. w Łodzi .Nr inw. 3746. Fot. K.Wecel.

Ryc. 45. Spódnica — kiecka ze stanikiem. Sadykierz, pow. Rawa Mazowiecka. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 436. Fot. K. Wecel, 1953.

Ryc. 46. Współczesna zapaska „na odziew", Ogonowice, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 1253. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 47. Zapaska „w pas" z ok. 1900 r. Wola Załężna, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 1267. Fot. J. Krajewska, 1948'.

Ryc. 48. Zapaska „krzyżoczki" z ok. 1915 r. Królowa Wola ,pow. Rawa Mazowiecka. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 3124 dep. Fot. K. Wecel, 1954.

Ryc. 49. Zapaska „w pas" . Ossa, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 3041. Fot. K. Wecel.

Ryc. 50. Gorsety: I — gorset lniano-bawełniany. Wola Załężna, pow. Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 1389. II. —¦ gorset z Opoczna. Muzeum Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 524. III. — gorset wełniany. Żychorzyn, pow. Opoczno. Nr inw. 4436. IV. — gorset aksamitny. Rusinów, pow. Opoczno. Nr inw. 475. V. — gorset z zielonej kupnej wełny. Smardzewice. pow. Opoczno. Nr. inw. 4386. — A — przód, B — tył, C — części przednie, e — tylne, f — boczne. Rys. Pracownia Muzeum Etnograficznego w Łodzi, 1948. Podziałka 1 : 25.

Ryc. 51. Gorset sprzed 1914 r. lniano-bawełniany: tkany na 4 nicielnicach. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 524. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 52. Gorset aksamitny zdobiony. Rusinów, pow. Opoczno. MuzeumEtnograficznewŁodzi.Nr inw.475. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 53. Gorset kobiecy sprzed 1914 r. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 438. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 54. Kaftany kobiece. I — z Woli Załężnej, pow. Opoczno. II — z Bukowca, pow. Opoczno A — przód, B —. tył, C — części kroju: d — plecy, e — płat obejmujący przód i bok, f — części rękawa, g — taśma do obszycia. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi, 1948. Podziałka 1 : 20.

Ryc. 55. Kaftan kobiecy z samodziału wełnianego o tle żółtym z naszyciem aksamitnym. Rzeczyca, pow. Rawa Mazowiecka. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 3747. Fot. K. Wecel, 1953.

Ryc. 56. Szkic granatowej, watowanej „angierki" z barankiem. Gapin ,pow. Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 982. A — przód, B — tył. Rys. J. Golczyńska, 1948.

Ryc. 57. Sukienka z zielonego sukna fabrycznego z ok. 1900 r. Brudzewice, pow. Opoczno. A. — przód, B. — tył, C. — części kroju; d — przód, e — klin tylny, f — części oddzielające drugi klin (nie przedstawiony na rysunku), g — plecy, h —¦ rękaw, i — mankiet, j — kołnierz, k — sztukowanie materiału. Rys. pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi. Podziaika 1:30.

Ryc. 58. Kożuch tzw. „sukienka" kobieca z zielonego sukna. Brudzewice, pow. Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi arch. księgi wpływu 2664, Fot. J. Krajewska, 1938.

Ryc. 59. Odświętna angierka kobieca z samodziału z ok. 1910 r. Wygnanów, pow. Opoczno. A — przód, B —¦ tył, C — części kroju: d±—d4 — bryty na część dolną, c — pasek, f — plecy, g — klin boczny, h — przód, i — rękaw. Linia przerywana w częściach d2, d3, d, oznacza skrócenie długości płata. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi, 1948. Podziałka 1:30.

Ryc. 60. „Angierka" kobiece okrycie wierzchnie z ok. 1910 r. Wygnanowo, opw. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 1359. Fot. J. Krajewska, 1948.

Ryc. 61. Czepki. I. Czepiec odświętny sprzed 1914 r. Wola Załężna, pow. Opoczno. II. Czepek odświętny mężatki sprzed 1914 r. Żychorzyn, pow. Opoczno. Muzeum Etnograf, w Łodzi. Nr inw. 463. III. Czepiec odświętny mężatki. Brudzewice, pow. Opoczno. Nr inw. 3917. IV. „Pół-czepek" odświętny mężatki. Smardzewice, pow. Opoczno. Nr inw. 3034. A — widok ogólny, B, C — krój głównych części. Rys. M. Bombianka i J. Krajewska, 1948. Podziałka 1 : 30.

Ryc. 62. Młoda mężatka w czepcu na „błogosławieństwo". Radzice Duże, pow. Opoczno. Fot. J. Krajewska, 1946.

Ryc. 63. Dziecięce okrycia głów sprzed 1939 r. I. — czepek dziewczęcy, Opoczno. II. — czepek dla dziewczynki i chłopca. A — ogólny widok, B — części kroju; d, dt — części okrywające głowę od czoła po potylicę, c, c± —¦ okrywające boki. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. I. Nr inw-563, II. Nr inw. 565. Rys. Pracownia Muzeum Etnograf, w Łodzi, 1948. Podziałka 1 :10.

Ryc. 64. „Krakuska", tj. czapka chłopięca z białego atłasu sprzed 1939 r. Władysławów, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 562. Fot. K. Wecel, 1954.

Ryc. 65. „Krakuska", tj. czapka chłopięca wykonana szydełkiem z wełny. Rusinów, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 561. Fot. K. Wecel, 1954,

Ryc. 66. Kobiety w ubiorach roboczych przy międleniu lnu. Dąbrówka, pow. Opoczno, Fot. J. Krajewska, 1946.

Ryc. 67. Deseczka tkacka tzw. „płoszka" do tkania tasiemek z ok. 1875 r. Sadykierz, pow. Rawa Mazowiecka. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 4219. Fot. K. Wecel, 1953.

Ryc. 68. Przebieranie nitek przy pleceniu pasa „siatkowego". Różanna, pow. Opoczno. Fot. J. Krajewska, 1947.

Ryc. 69. Tkaniny czteronicielnicowe używane na gorsety .a — okolice Opoczna, b — z Zychorzyna, c, d — z Woli Zależnej, wszystkie pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. a — 7965, b — 517, c — 1389, d — 3758. Fot. K. Wecel, powiększenie, 1953.

Ryc. 70. Narożnik kołnierza koszuli męskiej z ok. 1910 r. Haft czarno-żółto-czerwony. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 2237/20. Fot. K. Trzebiatowski, powiększenie, 1951.

Ryc. 71. Haft na ,,'Osywce", tj. kołnierzyku koszuli kobiecej. Brzustówek, pow. Opoczno. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 2235. Fot. K. Wecel, powiększenie, 1953.

Ryc. 72. Haft — „osywecka" na mankiecie koszuli kobiecej. Rzeczyca, pow. Rawa Mazowiecka. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 282. Fot. K. Wecel, 1953.

Ryc. 73. Przyramek koszuli kobiecej. Rzeczyca, pow. Rawa Mazowiecka. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 217.

Ryc. 74. Mankiet koszuli kobiecej. Rzeczyca, pow. Rawa Mazowiecka. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Nr inw. 277. Fot. K. Wecel, 1953.

Ryc. 75. Tablica barwna I. Gospodyni i gospodarz z około 1920 r. wyk. J. Karolak.

Ryc. 76. Tablica barwna II. Dziewczyna i drużba z około 1935 r. wyk. J. Karolak.

Ryc. 77. Tablica barwna III. Raporty tkanin.

Ryc. 78. Tablica barwna IV. Raporty tkanin.

Ryc. 79. Mapa. Zasięg ubioru opoczyńskiego, wyk. K. Woźnieńska.

Ryc. 80. Mapa. Zasięg i zróżnicowanie ubioru opoczyńskiego, wyk. K. Woźnieńska.

Wstęp, str. 3. Rozdział I. Obecny stan stroju opoczyńskiego, str. 7. Rozdział II. Zarys historyczny rozwoju stroju opoczyńskiego, str. 10. Rozdział III. Zasięg ubioru opoczyńskiego, str. 16. Rozdział IV. Ogólny opis opoczyńskiego stroju męskiego, str. 18. Rozdział V. Szczegółowy opis stroju męskiego, str. 21. Rozdział VI. Ogólny opis opoczyńskiego stroju kobiecego, str. 34. Rozdział VII. Szczegółowy opis stroju kobiecego, str. 38. Rozdział VIII. Wytwórcy i materiały, str. 55. Rozdział IX. Hafty i koronki, str. 60. Rozdział X. Charakterystyka źródeł, str. 63. Przypisy, str. 64. Bibliografia, str. 66. Spis ilustracji, str. 67. Spis treści, str. 69. Streszczenie w języku rosyjskim, str. 70. Streszczenie w języku angielskim, str. 76. Streszczenie w języku francuskim, str. 81. Streszczenie w języku niemieckim, str 87 Mapy.

WIELKOŚĆ 31X22CM,MIĘKKA OKŁADKA,LICZY 92 STRONY,80 RYCIN,IV KOLOROWE TABLICE+2 MAPY.

STAN:OKŁADKA DB,BLOK KSIĄŻKI NIE JEST PRZYCIĘTY DO RÓWNA,PIERWSZA I OSTATNIA STRONA SĄ POŻÓŁKŁE,KILKA OŁÓWKOWYCH DOPISKÓW NA MARGINESACH,POZA TYM STAN W ŚRODKU DB+/BDB-.