DZIEJE WIELKOPOLSKI

TOM I - DO ROKU 1793

red. Jerzy Topolski

Stan książki/ek: BARDZO DOBRY, książka czysta, spójna i kompletna, okładka pokryta szarym płótnem, Stan obwoluty DOBRY, naddarcia w częściach brzegowych, przetarcia na zagięciach

Wydawnictwo Poznańskie

Wydanie I

Nakład: 3760 egz.

Drukarnia Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Stron: 1085

Spis treści:

Od Komitetu Redakcyjnego. 5

Wstęp (J. Topolski). 15

CHARAKTERYSTYKA REGIONU I GENEZA NAZWY WIELKOPOLSKA

Rozdział I. Wielkopolska jako region historyczny 23

1. Pojęcie regionu historycznego. Cechy odrębności historycznej Wielkopolski (J. Topolski).. 23

2. Charakterystyka geograficzna (A. Gąsiorowski) 30

3. Granice Wielkopolski (A. Gąsiorowski) 31

4. Podziały terytorialne i zarząd wewnętrzny (A. Gąsiorowski) 33

Rozdział II. Nazwa Wielkopolski (J. Wiśniewski) 38

STAROŻYTNOŚĆ I WCZESNE ŚREDNIOWIECZE. ROLA WIELKOPOLSKI W PROCESIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ PAŃSTWA POLSKIEGO (DO KOŃCA X W.)

Rozdział III. Wielkopolska w starożytności i w okresie wielkiej migracji Słowian do VI w. n. e. (H. Łowmiański) 47

1. Początki osadnictwa na ziemiach polskich i w Wielkopolsce 47

2. Rozpowszechnienie uprawy ziemi.. 52

3. Indoeuropeizacja Wielkopolski. 57

4. Przemiany wewnętrzne w dobie kultury unietyckiej i łużyckiej 60

5. Ostateczna slawizacja Wielkopolski.. 65

6. Migracje obcych elementów etnicznych (od III w. p. n. e. do IV w. n. e.) 72

7. Wielkopolska w okresie wielkiej migracji Słowian (V —VI w. n. e.) 19

Rozdział IV. Wielkopolska ośrodkiem formowania się państwa polskiego

(VII-X w.) 84

1. Podstawy gospodarczo-społeczne i struktura plemienna Polan

(H. Łowmiański).. 84

2. Początki dynastii i państwa Piastów (H. Łowmiański).. 8S

3. Państwotwórcza rola wprowadzenia chrześcijaństwa. Zakończenie rozwoju terytorialnego państwa Piastów (B. Miśkiewicz). . 9^

4. Dyskusja z niektórymi poglądami w sprawie roli Wielkopolski w procesie kształtowania się państwa polskiego (B. Miśkiewicz) . . 9'

Rozdział V. Rozwój kultury do 1038 r. (B. Kurbisówna). 101

Rozdział VI. Sztuka w okresie wczesnoromańskim (K. Józefowiczówna). . 11

WIELKOPOLSKA OŚRODKIEM ROZWOJU MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ (DO POŁOWY XII W.)

Rozdział VII. Rozwój gospodarczy i umacnianie się stosunków feudalnych 159

1. Charakterystyka wzrostu gospodarczego i demograficznego

(J. Topolski)159

2. Procesy osadnicze. Rozwój gospodarstwa wiejskiego (B. Miśkiewicz) 161

3. Rozwój rzemiosła i handlu. Procesy urbanizacyjne (B. Miśkiewicz) 166

4. Rozwój stosunków feudalnych i zmiany w strukturze społecznej

(B. Miśkiewicz)172

Rozdział VIII. Życie polityczne do połowy XII w. (B. Miśkiewicz) 177

1. Zjazd w 1000 r. w Gnieźnie..177

2. Rola Wielkopolski w obronie granic Polski w pierwszej połowie XI w. 178

3. Powstanie ludowe w Wielkopolsce.. 183

4. Wielkopolska a odbudowa monarchii wczesnofeudalnej . 186

5. Walki wewnętrzne w Wielkopolsce na przełomie XI i XII w. . . . 188

6. Udział Wielkopolski w obronie granic i w walkach o Pomorze w pierwszej połowie XII w..190

7. Stołeczność grodów wielkopolskich .194

Rozdział IX. Życie kulturalne po 1038 r. (B. Kurbisówna)196

Rozdział X. Druga faza stylu romańskiego (K. Józefowiczówna) . 215

WIELKOPOLSKA W DOBIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO I MONARCHII STANOWEJ (OD POŁOWY XII W. DO KOŃCA XV W.)

Rozdział XI. Wzrost gospodarczy i demograficzny oraz przemiany w strukturze społecznej251

1. Charakterystyka ogólna wzrostu gospodarczego i demograficznego

(J. Topolski).251

2. Krajobraz naturalny i rozwój osadnictwa. Organizacja społeczna i rozwój gospodarstwa wiejskiego (A. Gąsiorowski)254

3. Nasilanie się procesów urbanizacyjnych. Rozwój produkcji przemysłowej i handlu (A. Gąsiorowski).262

4. Rozplanowanie miast (M. Kutzner).270

5. Feudalizm w okresie rozwoju gospodarki towarowej. Zmiany w strukturze społecznej (A. Gąsiorowski)273

Rozdział XII. Życie polityczne XII-XV w284

1. Rola Wielkopolski w utrwaleniu rozdrobnienia feudalnego w Polsce

w latach 1138 -1173 (G. Labuda)284

2. Zmagania Mieszka o utrzymanie władzy monarszej w Polsce wiatach 1173-1202 (G. Labuda)286

3. Dwaj rywale: Władysław Laskonogi (1202 — 1231) i Władysław Odonic (1206-1239) (G. Labuda)..288

4. Dwaj bracia: Przemysł I (1239-1257) i Bolesław Pobożny (1239- — 1278) — obrońcy zachodniej granicy Polski (G. Labuda). . . . 293

5. Na drodze do zjednoczenia państwa polskiego za Przemysła II, odnowiciela Królestwa Polskiego (G. Labuda).296

6. Rola Wielkopolski w zabiegach Władysława Łokietka o wznowienie Królestwa Polskiego w latach 1296-1320 (G. Labuda) . 300

7. Udział Wielkopolski w zatargach polsko-krzyżackich (1320 — 1343) i czeskich (1348) (G. Labuda)303

8. Narastanie opozycji możno władczej i sparaliżowanie jej przez Kazimierza Wielkiego (G. Labuda)..306

9. Wybuch anarchii możnowładczej za Andegawenów (1370 — 1386)

(G. Labuda)309

10. Udział Wielkopolski w walkach z zakonem krzyżackim i Brandenburgią w latach 1386-1422 (G. Labuda)311

11. Narastanie konfliktów wewnętrznych i szerzenie się husytyzmu w pierwszej połowie XV w. (G. Labuda).315

12. Życie polityczne Wielkopolski w czasach Władysława Warneńczyka i w początkach rządów Kazimierza Jagiellończyka

(G. Labuda)317

13. Udział Wielkopolski w wojnie trzynastoletniej z Krzyżakami

(G. Labuda), . . 319

14. Wzrost politycznego znaczenia szlachty. Wielkopolska w polityce wewnętrznej Kazimierza Jagiellończyka (G. Labuda, W. Dwo-rzaczek) .322

15. Wielkopolska wobec Olbrachta i wyprawy tureckiej 1497 r.

(W. Dworzaczek)..326

Rozdział XIII. Rozwój kultury w XII-XV w. (J. Krzyżaniakowa) 328

1. Kultura w okresie rozbicia dzielnicowego 328

2. Kultura w przededniu zjednoczenia.. 340

3. Kultura w okresie monarchii stanowej w XIV w. do początku XV w. 348

4. W kręgu kultury uniwersyteckiej XV w. 358

Rozdział XIV. Sztuka gotycka 371

1. Uwagi wstępne (J. Topolski). 371

2. Architektura (M. Kutzner). 372

3. Rzeźba (Z. Białłowicz-Krygierowa).. 396

4. Malarstwo (A. Karłowska-Kamzowa). 422

5. Rzemiosło artystyczne (Z. Białłowicz-Krygierowa).. 434

ODRODZENIE I REFORMACJA (OD POCZĄTKU XVI W. DO POŁOWY XVII W.)

Rozdział XV. Wzrost gospodarczy i jego bariery. Aktywizacja ekonomiczna szlachty..443

1. Czynniki i rozmiary wzrostu gospodarczego i demograficznego

(J. Topolski) 443

2. Przyczyny powstania i rozwój folwarku pańszczyźnianego

(J. Topolski).445

3. Wieś wielkopolska w dobie ekspansji gospodarki folwarcznej do przełomu XVI i XVII w. (J. Topolski)459

4. Procesy urbanizacyjne. Charakterystyka rozwoju przestrzennego miast (J. Topolski).461

5. Struktura gospodarcza rzemiosła i przemysłu. Rozwój sukien-nictwa (J. Topolski).469

6. Wielkopolska na europejskich szlakach handlowych (J. Topolski) 476

7. Początki kryzysu gospodarczego w pierwszej połowie XVII w.

(W. Rusiński) ..479

7. Udział Wielkopolski w zatargach polsko-krzyżackich (1320 — 1343) i czeskich (1348) (G. Labuda)303

8. Narastanie opozycji możnowładczej i sparaliżowanie jej przez Kazimierza Wielkiego (G. Labuda)..306

9. Wybuch anarchii możnowładczej za Andegawenów (1370 — 1386)

(G. Labuda)309

10. Udział Wielkopolski w walkach z zakonem krzyżackim i Brandenburgią w latach 1386-1422 (G. Labuda)311

11. Narastanie konfliktów wewnętrznych i szerzenie się husytyzmu w pierwszej połowie XV w. (G. Labuda).315

12. Życie polityczne Wielkopolski w czasach Władysława Warneńczyka i w początkach rządów Kazimierza Jagiellończyka

(G. Labuda)317

13. Udział Wielkopolski w wojnie trzynastoletniej z Krzyżakami

(G. Labuda), . . 319

14. Wzrost politycznego znaczenia szlachty. Wielkopolska w polityce wewnętrznej Kazimierza Jagiellończyka (G. Labuda, W. Dwo-rzaczek) .322

15. Wielkopolska wobec Olbrachta i wyprawy tureckiej 1497 r.

(W. Dworzaczek)..326

Rozdział XVI. Zmiany w strukturze społecznej. Kultura materialna . . . 487

1. Uwagi wstępne (J. Topolski). 487

2. Struktura społeczna szlachty (W. Dworzaczek) 488

3. Struktura społeczna i narodowościowa mieszczaństwa. Konflikty wewnętrzne (W. Dworzaczek, J. Topolski).. 493

4. Zmiany w sytuacji społecznej chłopów. Walka klasowa (J. Topolski) 497

5. Przenikanie barier stanowych (W. Dworzaczek). 498

6. Zróżnicowanie kultury materialnej. Życie codzienne (J. Topolski) . 501

Rozdział XVII. Życie polityczne do 1655 r. (W. Dworzaczek).. 505

1. Zarząd terytorialny. Władza starosty generalnego. 505

2. Rozwój życia sejmikowego. Wpływy polityczne magnatów . . . 507

3. Udział Wielkopolski w życiu politycznym kraju za Aleksandra i Zygmunta Starego. Opozycja wobec podatków na rzecz obrony granic południowo-wschodnich 515

4. Wobec wojny z Albrechtem. 519

5. Udział w walce o egzekucję. 520

6. Stanowisko wobec małżeństwa Zygmunta z Barbarą Radziwiłłówną. Dalsza walka o egzekucję.. 523

7. Walka o granicę zachodnią.. 526

8. Wobec elekcji Henryka, Batorego i Zygmunta III 527

9. „Artykuły kolskie". Stosunek do Zygmunta III 530

10. Udział Wielkopolan w rokoszu Zebrzydowskiego 533

11. Stanowisko w sprawie lenna pruskiego 535

12. Stanowisko wobec polityki wschodniej Zygmunta III.. 536

13. Wobec najazdu szwedzkiego 1626 r.. 537

14. Stosunek do Władysława IV. 538

15. Wielkopolska wobec wojny ukraińskiej. 540

Rozdział XVIII. Reformacja w Wielkopolsce (J. Dworzaczkowa) . . . 542

1. Podłoże konfliktu między społeczeństwem świeckim a duchowieństwem 542

2. Początki reformacji. 544

3. Bracia czescy 546

4. Luteranizm 549

5. Stanowisko władz kościelnych. Dalszy rozwój reformacji . 550

6. Sprawa zjednoczenia wyznań reformacyjnych.. 551

7. Kalwini i arianie.. 555

8. Geografia reformacji 556

9. Mieszczanie, chłopi i szlachta wobec reformacji. 559

10. Początki kontrreformacji i proces likwidacji zborów.. 562

11. Napływ różnowierców w czasie wojny trzydziestoletniej . 567

12. Zmierzch reformacji. 570

Rozdział XIX. Życie kulturalne w XVI i w pierwszej połowie XVII w.

(A. Sajkowski).. 574

A. Kultura okresu renesansu. 574

1. Mecenasi i klienci. 574

2. Szkoły .. 581

3. Polemiści kontrreformacyjni. 584

4. Piśmiennictwo polskie braci czeskich. 587

5. Pamiętnikarze 589

6. Drukarze . 594

7. Teatr 595

8. Muzyka.. 598

B. Kultura okresu wcześniejszego baroku 599

1. Problem mecenatu. Życie literackie.. 599

2. Wybitne ośrodki kultury: Leszno, Sieraków, Lubranscianum. Dalszy rozwój szkolnictwa.. 605

3. Podróże — pamiętnikarze.. 608

4. Teatr i życie muzyczne 613

Rozdział XX. Sztuka renesansu i manieryzmu.. 615

1. Architektura (T. Jakimowiczówna, E. Linette). 615

2. Rzeźba (J. Kębłowski) 638

3. Malarstwo (A. Sławska) 664

4. Rzemiosło artystyczne (A. Sławska).. 677

WIELKOPOLSKA W DOBIE REGRESU I WOJEN (1655-1720/30)

Rozdział XXI. Od najazdu szwedzkiego do trzeciej wojny północnej

(W. Dworzaczek). 683

1. Najazd szwedzki (1655-1660) 683

2. Życie polityczne w latach 1659 — 1700. Dezorganizacja działalności sejmików..\ •.. 690

3. Wojna północna. Życie polityczne do śmierci Augusta II (1733 r.) . 699

4. Wobec elekcji Augusta III.. 704

Rozdział XXII. Gospodarka w dobie regresu (W. Rusiński).. 706

1. Skutki gospodarcze wojen połowy XVII i początków XVIII w. 706

2. Ogólna sytuacja gospodarcza i demograficzna Wielkopolski do lat trzydziestych XVIII w. 714

Rozdział XXIII. Zmiany w strukturze społecznej . . 724

1. Uwagi wstępne (J. Topolski). .. 724

2. Magnateria i szlachta (W. Dworzaczek) . 724

3. Zmiany w strukturze społecznej wsi. Ciężary i walka klasowa chłopów (W. Rusiński) 726

Rozdział XXIV. Sprawa dysydencka (J. Dworzaczkowa). 731

1. W czasie wojny ze Szwecją (1655 — 1660) 731

2. Sprawa dysydencka w drugiej połowie XVII w. Rola czynnika gospodarczego 733

3. Sytuacja dysydentów w pierwszej połowie XVIII w.. 737

Rozdział XXV. Życie kulturalne w dobie regresu .. 744

1. Uwagi ogólne (J. Topolski).. 744

2. Piśmiennictwo (A. Sajkowski). 745

3. Działalność naukowa i pisarska jezuitów (A. Sajkowski) . 749

4. Życie teatralne (A. Sajkowski) 752

5. Życie muzyczne (J. Topolski) 754

Rozdział XXVI. Sztuka rozwiniętego baroku. 755

1. Architektura (E. Linette) 755

2. Malarstwo i rzeźba (A. Sławska).. 777

OKRES OŚWIECENIA. WIELKOPOLSKA ROZWIJAJĄCA SIĘ (OD POCZĄTKU DRUGIEJ ĆWIERCI XVIII W. DO 1793 R.)

Rozdział XXVII. Procesy osadnicze i urbanizacyjne. Bilans demograficzny Wielkopolski w XVIII w. (J. Topolski). 795

1. Uzasadnienie wydzielenia okresu 795

2. Postępy osadnictwa i wzrost przestrzeni uprawnej 796

3. Odbudowa miast i rozwój procesów urbanizacyjnych.. 803

4. Bilans demograficzny. 811

Rozdział XXVIII. Wielkopolski model gospodarczy drugiej połowy XVIII w.

(J. Topolski) 815

1. Podstawowe cechy modelu. 815

2. Produkcja gospodarstwa wiejskiego.. 816

3. Struktura przemysłowa i postępy industrializacji 824

4. Kontakty handlowe. Drogi, komunikacja, poczta 838

Rozdział XXIX. Społeczeństwo wielkopolskie w XVIII w. Konflikty społeczne. Elementy kultury materialnej (J. Topolski) 845

1. Podział klasowy i społeczno-zawodowy 845

2. Szlachta.. 846

3. Mieszczaństwo 848

4. Chłopi . . ,.. 852

Rozdział XXX. Życie polityczne. Pierwszy rozbiór Polski i zabór części Wielkopolski 858

1. Wielkopolanie wobec reform skarbowo-wojskowych w latach 1738-1748 (W. Dworzaczek). 858

2. Wobec wojen śląskich i wojny siedmioletniej. Walki stronnictw

(W. Dworzaczek).. 859

3. Sprawa dysydencka (J. Dworzaczkowa) 862

4. Geneza i przebieg konfederacji barskiej w Wielkopolsce (J. Topolski) .. 863

5. Niebezpieczeństwo pruskie. Zabór północno-wschodniej Wielkopolski (J. Topolski). 867

6. Życie polityczne w dobie rządów Rady Nieustającej, Sejmu Czteroletniego i konfederacji targowickiej (J. Topolski).. 876

Rozdział XXXI. Życie kulturalne epoki Oświecenia . 881

1. Charakterystyka ogólna mentalności (J. Topolski).. 881

2. Szkolnictwo (J. Topolski).. 882

3. Piśmiennictwo i nauka. Wybitni Wielkopolanie na tym polu

(A. Sajkowski) 886

4. Czytelnictwo (J. Topolski). 895

5. Życie teatralne (M. Witkowski) 896

6. Życie muzyczne (J. Topolski). 901

Rozdział XXXII. Sztuka w okresie Oświecenia (Z. Ostrowska-Kębłowska) 903

1. Charakter sztuki wielkopolskiej w drugiej połowie XVIII w. . 903

2. Architektura pałacowa 904

3. Architektura sakralna (katolicka).. 925

4. Architektura zborów. 929

5. Budownictwo miejskie 932

6. Rzeźba.. 936

7. Malarstwo . . 938

Zakończenie (J. Topolski).. 943

PRZEGLĄD ŹRÓDEŁ I LITERATURY

Rozdział XXXIII. Źródła do dziejów Wielkopolski przedrozbiorowej . 951

1. Uwagi wstępne (J. Topolski) 951

2. Źródła narracyjne i dokumentowe do historii Wielkopolski średniowiecznej (B. Kurbisówna) 951

3. Źródła rękopiśmienne do hirudina nowożytnych dziejów Wielkopolski przechowywane w archiwach i bibliotekach (J. Bielecka) . . . 959

4. Źródła drukowane do czasów nowożytnych (J. Topolski) . . . 977

Rozdział XXXIV. Badania nad dziejami Wielkopolski (J. Topolski) . .979

1. Uwagi wstępne 979

2. Pierwsze próby monografii historycznej Wielkopolski . 980

3. Badania nad Wielkopolską starożytną i udziałem Wielkopolski

w procesie kształtowania się państwa. 983

4. Badania dotyczące Wielkopolski średniowiecznej 985

5. Badania dotyczące Wielkopolski nowożytnej (do rozbiorów) . . 989

6. Monografie lokalne. 995

SUMMARY

The history of Wielkopolska up to 1793 (tekst — J. Topolski, tłumaczenie — Doris E. Ronowicz) 999

INDEKSY

Osoby (T. Przybysz)..,.. 1011

Nazwy geograficzne (T. Przybysz) 1048

WYKAZ ILUSTRACJI, MAP I TABEL

Ilustracje w tekście.. 1071

Ilustracje na wkładkach. 1083

Mapy. 1084

Tabele..,. 1085