Sztuka małych form: Studia nad produkcją i wzornictwem polskiej biżuterii w latach 1945 - 1989

Michał Myśliński

Warszawa 2021

Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk

ISBN: 978-83-66519-25-1

liczba stron: 184

oprawa miękka

.

Poruszone w tej publikacji zagadnienia dotyczą głównie spółdzielni podległych Cepelii. W kilku z nich - przede wszystkim warszawskiej ORNO, krakowskiej Imago Artis, poznańskich Rytosztuce i Juwelii, łódzkiej Metaloplastyce, gdańskich Bursztynach (do 1973 roku pod nazwą Wytwórnia Wyrobów Bursztynowych) - dość szybko, bo już około 1950-1952 roku, zdecydowano o podjęciu produkcji biżuterii, co sprawiło, że stanowiły one pod tym względem zwartą grupę wytwórczą. Zbieżna była również ich geneza (wyjątkiem były m.in. ORNO i zielonogórska Lubuska), bardzo często oparta na przymusowym uspołecznieniu pod koniec lat 40. XX wieku wielu prywatnych zakładów i wytwórni, które stawały się źródłem rzemieślników dla powoływanych spółdzielni. Ponadto, choć biżuteria produkowana w spółdzielniach i przedsiębiorstwach państwowych bywała bardzo często przez indywidualnych twórców traktowana pobłażliwie jako masowa i „nieartystyczna", trzeba wyraźnie podkreślić, iż Polki nosiły ją przez ponad 40 lat, tym samym stanowiła więc wyznacznik oraz dowód zmieniających się trendów, mód i tendencji stylowych. Nie będzie wobec tego przesadą stwierdzenie, że biżuteria ta miała charakter ogólnopolski — tak w zakresie dostępności, jak i w pewnych kategoriach znaczeniowych..

Określenie „sztuka małych form", niezwykle trafnie opisujące tworzone w Polsce w 2. połowie XX wieku wyroby z ceramiki, szkła i drewna a także tkaniny oraz biżuterię wykonywane indywidualnie lub produkowane w spółdzielniach i przedsiębiorstwach państwowych, jako pierwsza wprowadziła do naukowego obiegu Irena Huml. Sformułowanie to autorka konsekwentnie stosowała w swoich publikacjach, ponieważ jej zdaniem to nie wielkość, użyty materiał i sposób produkcji powinny decydować o uznaniu artystycznych walorów dzieła. Pojęcie to miało zwrócić uwagę historyków sztuki i krytyków na tę sferę tzw. sztuki użytkowej w Polsce, którą w publikowanych syntezach zazwyczaj pomijano lub kwitowano zaledwie kilkoma zdaniami. Konsekwentna postawa badawcza Ireny Huml doprowadziła do tego, że dziś przedmioty ze sfery wzornictwa okresu PRL są pełnoprawnym obiektem badań i polemik naukowych, publikacji oraz wystaw muzealnych. Przywołanie w tytule niniejszej książki terminu autorstwa Ireny Huml jest wyrazem szacunku wobec zapoczątkowanych przez nią badań, a jednocześnie ma podkreślić wagę omawianych zjawisk artystycznych, odnoszących się do biżuterii i galanterii wykonywanej w 2. połowie XX wieku w Polsce ze srebra oraz innych materiałów..

Z perspektywy 30 lat po dokonanym w Polsce w 1989 roku przełomie politycznym można zauważyć, że rozpoczęta wówczas destrukcja, a następnie likwidacja polskiego przemysłu złotniczo-jubilerskiego nie tylko przyniosła niepowetowane straty gospodarcze i społeczne, ale również znacznie zahamowała zapoczątkowane w tym czasie badania nad wzornictwem artystycznym biżuterii i galanterii produkowanej po 1945 roku.

.

Spis treści

.

PODZIĘKOWANIA

WSTĘP

STAN I PERSPEKTYWY BADAŃ NAD POLSKĄ BIŻUTERIĄ POWOJENNĄ

Geneza polskich wytwórni i jej wpływ na produkcję i wzornictwo biżuterii powojennej

Organizacja państwowego przemysłu jubilerskiego

Organizacja polskich szlifierni kamieni szlachetnych i ozdobnych

Wzorcownia szlifierni w Kłodzku

Epizod importowy — biżuteria radziecka i chińska

WZORNICTWO

Geneza i przemiany wzornictwa polskiej biżuterii powojennej

Biżuteria autorska i biżuteria „masowa"

Pierwowzory, modele, wzorcownie polskiej biżuterii powojennej

Biżuteria „modułowa"

Polskie kamienie ozdobne — nefryt, chryzopraz, agat

Biżuteria kamienna jednorodna

Substytuty, zamienniki i nowe surowce w realizacjach polskiej biżuterii powojennej

Metale nieszlachetne w praktyce projektowej

Biżuteria miedziana i mosiężna

Szkło, ceramika i jubilerskie kamienie syntetyczne

Imitacje złota, srebra i bursztynu

Drewno, kość słoniowa i bawola, poroże

Rozwiązania techniczne wobec wzornictwa polskiej biżuterii powojennej

Łańcuszki i łańcuchy, zapięcia

Łączenia i zapięcia bransoletek

Zapięcia broszek i broszkowisiorów

Zapięcia i łączenia spinek mankietowych

IKONOGRAFIA

Świat przyrody — motywy roślinne

Świat przyrody — motywy zwierzęce

Pamiątki uroczystych obchodów i rocznic

Dewocjonalia, biżuteria religijna i okolicznościowa

ASPEKT SPOŁECZNY POLSKIEJ BIŻUTERII POWOJENNEJ

Biżuteria „demokratyczna" i biżuteria dostępna

Estetyka sprzedaży biżuterii

Polska biżuteria powojenna jako obiekt kolekcjonerski — identyfikacje

Przeróbki i fałszerstwa

PODSUMOWANIE

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA ILUSTRACJI

INDEKS OSÓB