SŁOWO WSTĘPNE.

<BR> <BR><BR>

W nowem wydaniu, w starannej literackiej redakcji, ukazuje się dzieło, które w piśmiennictwie naszem ma swoją odrębną rubrykę i którego pojawienie się stanowiło datę w dziejach nowelli polskiej.

' Starsi czytelnicy nie zapomnieli zapewne tego wzruszenia, jakie w społeczeństwie wywołały „Szkice" syberyjskie Adama Szymańskiego, gdy ukazały się pod schyłek ósmego lat dziesiątką. XIX stulecia. Była to epoka „Try-logji" i „Lalki", żywe jeszcze jaśnienie Asnyka, rozkwitała Konopnicka, nie przebrzmiały tony Ujejskiego, żyła w sercach Orzeszkowa, a lfult dla herkulesowej pracy Kraszewskiego potężniał w manifestacyjnym akcie jego jubileuszu: dorobek literatury przedstawiał się bogato, a czas ówczesny szczelnie usadzony lasem talentów i arcydzieł. Przedrzeć się przez gąszcz tych dębów i róż nie należało do zadań łatwych. Uczuciowość zbiorowa miała w czem wybierać i nauczyła się wiele wymagać od każdej nowej książki. A jednak te skromne opowiadania nieznanego wówczas autora, wypuszczone w świat pod nazwą „Szkiców", uczyniły się naraz ukochaną książką pokolenia. Kto jej wówczas nie znał? Kto nie rozczytywał się w niej z nastrojem modlitewnym? Kto nie mówił o niej, często

*.o izą rozrzewnienia!

„Szkice" Adama Szymańskiego stały się  własnością

serc polskich.

TT

IV

V

1.

Co w „Szkicach" syberyjskich przykuwało wrażliwość czytelnika? Co go wiązało z niemi we wspólną całość emocjalną?

Niewątpliwie te wszystkie wartości duchowe, które postaram się w dalszym rozwoju swej myśli ukazać i wysunąć: uderzała zapewne owa głęboka skiba moralna, swoiste Szymańskiemu myślicielstwo sumienia, na którem wyrasta czar jego opowiadań.

Nie ono jednak stało się pewno tem najbezpośredniej-szem ogniwem, splatającem dzieło z wrażliwością czytelnika. Nie był to bowiem czas, któryby w Polsce sprzyjał rozrostowi uczuć ogólno-ludzkich. Instynkt samozachowawczy niewolnego społeczeństwa dobierał entuzjazmowi zbiorowemu tematy przedewszystkiem narodowe i na nich kazał nam kształtować nawet wyobrażenia o pięknie. Patrjotyzm w sztuce był polskim sposobem zachowania gatunku. Tego też patrjotyzmu szukały odruchowo wymagania estetyczne ówczesne, patrjotyzmu bezpośredniego, lub wtórnego, przejawiającego się* w tezie politycznej, socjalnej, etnograficznej, t. j. w tych wszystkich pobocznych krawędziach, które do ekstazy romantycznej przynitowała epoka pozytywizmu warszawskiego. To nastawienie duchowe społeczeństwa wychwyciło w „Szkicach" natychmiast strunę patrjotyczną, dźwięczącą w nich niewątpliwie i dzisiaj, ale rosnącą w tych utworach, jako kwiat nie-zasiany, żyjący obok zboża „Szkiców", jako poniewolny wytwór gleby. Tym dźwiękiem była Syberja, nabrzmiały bólem pokoleń obraz czyśćca narodowego.

Syberja! Znana Polakom już od konfederacji barskiej, po utracie państwowości wrosła ona w rdzeń naszego bytu, jakby coś nieodłącznego, tragicznie koniecznego w całokształcie polskiej niewoli. W sumie udręczeń politycznych, ona to przeraźliwością swego  oddalenia,  dan-

tejskością klimatu, okrucieństwem losu, na jaki skazywała wygnańców — Syberja streszczała w sobie całą niemoc narodu ujarzmionego i wszystko męczeństwo społeczeństwa, co nie chce się z ujarzmieniem pogodzić. Obraz Sybiru żył w każdej jednostce i sam ten wyraz: Sybir mroził uczucie polskie. Gdy wyraz ten padał, milkli słuchacze i w serca rodzin wpełzała wizja kosmicznego potworu, rozciągniętego na tysiące mil lodów i śniegów, w których próchnieją niepowrotne kości męczenników. Nad splotem bolesnej rzeczywistości polskiej obraz Sybiru unosił się, jak zamrożona kopuła potwornych niebios, gdzie Mściwość i Śmierć zamiast Boga zamieszkały.

„Szkice" syberyjskie Szymańskiego ukazały się w dwadzieścia kilka lat po powstaniu r. 1863, kiedy apokalip-tyczność Sybiru nabrała w Polsce wyjątkowo żywego w swej męczeńskości wyrazu. Wszystko, co jeszcze w siłach narodu było żarliwego, „buntownego przemocy", co się prężyło do czynu z orężem, — znalazło się na tym oceanie lodowego zatracenia. Tysiące rodów powiązały się bólem z podziemiami Nerczyńska, z odludziami jakuc-kich pustek, z bezpowrotem tamtego świata, ujętego w brzegi złowieszczych nurtów Leny i Angary, w niesa-mowitość tundr i tajg, w rozpaczliwość katorgi. Szły stamtąd do Polski listy, modlitwy i beznadzieja. Groza życia zesłańczego stała się jakby filją Polski, nikło geograficzne oddalenie, Syberja przestała być czemś odległeni, rozpościerała się wprost za psychiczną tkanką serca polskiego i cały jej potworny ogrom mieścił się w zakącie między Prosną, Wisłą i Bugiem. Zamrażające wyrazy, jak te właśnie: tundra, tajga, katorga, jurta, posielenie, bro-diaga, — cały ten słownik, wyciśnięty z łez i umęczeń, wszedł już wówczas w skład mowy polskiej, jakby jej rodowita przynależność. Całość uczucia polskiego nasycał już Sybir. Nie było tylko w literaturze dzieła, któreby tym uczuciom dało   wyraz   plastyczny,   któreby   psychiczną   substancję

VI

VII

ujęło w krystalizację. Istniała coprawda mistyczna wizja Anhellego, ale ta właśnie przez swą pozamaterjalną zwiewność nie różniła się niczem od niezartykułowanych wyobrażeń o Sybirze, jakie osiadały po sercach Polaków, nie było jeszcze Sieroszewskiego: „Szkice* Szymańskiego pierwsze w piśmiennictwie rzuciły na uczuciowe przędziwo konkretny deseń barwy i rysunku. Dzieło Szymańskiego otworzyło wrota, poprzez które ujrzano po raz pierwszy, jak naprawdę, nie w snach, lecz w rzeczywistości, wygląda ten kraj, stojący na pograniczu między życiem a śmiercią; ujrzano kilkaset tysięcy mil kwadratowych śniegu i lodu, a na tej zauważonej powierzchni kilkadziesiąt istnień umęczonych, kilkadziesiąt figur, stanowiących świat „Szkiców", garstkę ludzi, co starczą za ludzkość, jeśli cierpienie jest miarą ludzkości.

Językiem prostym, umyślnie niewyszukanym, dalekim od poezji i patosu, opowiedziały te szkice dzieje serc, rzuconych w ciemności syberyjskiego tartaru, w królestwo lodowego Plutona.

Nietylko jednak przyrodzona talentowi Szymańskiego prostota zapanowała nad powstańczą smugą wygnańców. Dołączył się do niej dojmujący akord niedomówienia. „Szkice" swoje tworzył Szymański w okresie niezwykłego okrucieństwa cenzury rosyjskiej. Nie wolno było wówczas pisarzowi polskiemu użyć wyrazu: „ojczyzna". Nikt z piszących nie marzył o tem, by z pod pióra wymknąć mu się mogło słowo: „powstanie", „powstaniec", „rok 1863". Tajemnemi znakami skojarzeń słownych i katakumbowemi dźwiękami pojęć porozumiewała się literatura polska ze swoim czytelnikiem. Krępowało to niewątpliwie autorów. Czy jednak odejmowało wagę i powagę hermetycznym znakom tej wiedzy tajemnej, w jaką niewola i cenzura przemieniły piśmiennictwo polskie? Zdaje mi się, że wręcz przeciwnie. Między pisarzem a inteligencją czytelnika stawała   jakaś   pieczęć  umowy   sakralnej, a   w  pieczęci tej

każda zgłoska dźwięczała tysiącem brzmień porozumienia patrjotycznego. Przypomnijmy sobie z „Lalki" opowiadanie Rzeckiego o zebraniu konspiracyjnem z r. 1861, na którem mówca zapytuje, kto z uczestników decyduje się wstąpić do szeregów przyszłego powstania, a jeden tylko Wokulski odpowiada: „ja!". Prus nie mógł tej sceny przedstawić wprost, nie mógł rzucić słowa: „powstanie", zamiast więc wyraźnego powiedzenia wkłada w usta mówcy owo niezapomniane zapytanie: kto z was decyduje się skoczyć z Nowego Zjazdu (z wysokości czterech pięter) na bruk? A Wokulski odpowiada wśród głuchej ciszy: „ja!". I stało się, że przez użycie tej przymusowej metafory o Nowym Zjeździe i o zabójczej determinacji Wokulskiego rzecz wzbogaciła się jakiemś nieoczekiwanem spotężnieniem artystycznem, nabrała w siebie na zawsze mocy przejmującego obrazu i obrazowości. Taką samą tajnię porozumienia mieć też będą wszystkie fragmenty „Szkiców", w których Szymański mówi o powstaniu r. 1863. Gdy p. Jacenty Siekierka opowiada o swoim sukcesie w marszu poprzez lasy, między Bugiem a Narwią rozciągnione, autor ani jednem słowem nie zdradza, że był to marsz powstańczy, a jednak czytelnikowi ówczesnemu sam dźwięk tego wyrazu: „las", ustawiony między słowami: „rozkaz", „gromada", „mapa", „komenda" — wystarczył, by wiedzieć, że ten obecny zesłaniec syberyjski, p. Jacenty Siekierka, dowodził oddziałem powstańczym i by z tego powodu na postać Siekierki spłynęła jakaś pozłota glorji... W milczeniu słowa twórczego odbywała się rozmowa dusz ówczesnego społeczeństwa, a zakaz używania pewnych nazw nadawał iin charakter mitologicznego wywyższenia. Zakazane wyrazy stawały się rodzajem bóstw, których imienia wymówić nie wolno, na znak ich świętości.

Milczenie to obrzędowe w „Szkicach" Szymańskiego miało pozatem swoje własne, odrębne znaczenie i uzasadnienie. Wypływało ono artystycznie, choć bezwiednie dla

VIII

autora, z ducha tych przestrzeni syberyjskich, na których los   porozrzucał   tęsknoty   zesłańców.   Już   w  pierwszym naszym   odruchu  wyobrażenia o tych tysiącach  mil  za-marzłych  tkwi  wizja   jakiegoś  nieobjętego   milczenia-W bezmiarach  pustki zamiera  zdolność mówienia; człowiek   samotny   odwyka   od  używania głosu.  A gdy  się zejdzie z drugim wygnańcem —  strzeże  się  czujnie, by nie wymawiać nadaremnie  słów  najdroższych:  ojczyzna, rodzina, kąt  ojczysty, kraj macierzysty   —  bo  słowa  te niepotrzebnie  ranią.   Rozmowa  toczy  się o wszystkiem, oprócz tego,  co  najserdeczniej   obchodzi.  Rozmowa taka jest głośnem milczeniem. Później znowu pozostaje sam — i słyszy tylko głos  swój wewnętrzny. W głuchości odbywa się rozmowa z samym   sobą.  Taką  też  syberyjską mową milczenia opowiadają nam „Szkice" o dziejach powstańczych Macieja Mazura,  Pana Antoniego, Jacentego

Siekierki i innych.

Ale równocześnie znamy inne  znowu  zjawisko,  dostrzegane w ciszy pustek. Oto słuch nasz  takiej  nabiera wrażliwości, że usłyszy najdelikatniejszy szmer, najcichszy szept. Ucho dochodzi do jeleniej subtelności  zmysłu,  dosłyszy,   jak   na   niewidzialną   odległość   niebaczna   noga ludzka nadeptała zeschłą grudkę liści brzozowych, w ciszy gór zimowej wędrownik słyszy pełnię akustyczną  drobin śniegowych, spadających z wyżyny. Szmer  staje  mu się muzyką. Narracyjny czar skrótów cenzuralnych w „Szkicach" Szymańskiego wywołuje w nas podobne  wrażenie. Przywykły do syberyjskiego rezonansu pustki, autor   odzywa się do nas przedziwnie stonowaaą dyskrecją efektów, a   my   znowu,   wciągnięci  w   tonację  jego   wymownego milczenia,   —   w  poszczególnych  sylabach,  zaniesionych w   księgę   z   lodowej   ciszy   odludzia,   odnajdujemy   całą symfonję   emocyj   narodowych.   Uczymy   się   wsłuchiwać w   zamrożone   drobiny   krwi,   staczające  się  z   wyżyny serca  w  niewidzialne  przepaście  tęsknoty, wsłuchujemy

IX

się w krzyczący nacisk, jakim stopa rzeczywistości na-deptuje grudę wspomnień wygnańczych. W pustce lodów, w bezmiarze osamotnienia te nikłe szmery wołają do nas nieukojonem poczuciem zgrozy.

Wśród wszystkich charakterów powstańczych,  jakie nam   ukazują   „Szkice",   przewodzi   niewątpliwie   Maciej Mazur. Już w strukturze fizycznej tego chłopa, w postaci mocarnej, w żylastych ruchach olbrzymiego ciała jest coś sugestywnego.  Głębsze  atoli jeszcze wrażenie wywołuje psychika wielkoluda. Tam,  w jego wnętrzu, odbywa się nieustanny  proces  przypływów  i   odpływów udręczenia. Niema takiej chwili, w którejby ten  chłop rozstawał się w myśli ze swą rodziną, niema takiej minuty, w którejby poprzez tysiące mil oddalenia nie patrzył w źrenice ukochanych dziecisk, żony; niema takiego dnia, w którymby choć raz, przez okamgnienie, nie uczuwał w  swych  dłoniach dotyku pługa,  zostawionego  na zagonie, tam hen na niepowrotnem Podlasiu — a jednak ani jednem westchnieniem nie zaskarży się Bogu i ludziom na swój  los. Z tą samą pańszczyźnianą cichością, z jaką przed powstaniem spełniał na wsi swoją dworską powinność, — tu na Syberji odrabia nędzne zajęcie, dające mu  kęs twardego chleba. Nie zamiotał nim żaden bunt, nie naszła nań rozpacz. Po odłożeniu ostatniej karty „Szkiców", on to,  Maciej Mazur zostaje nam, w szeregu typów  powstańczych, jako postać najbardziej wyrazista i najgodniejsza. W bo-leściwym przelewie  cierpień  syberyjskich   jego  spokojne oczy świecą nam iskrą otuchy.

II.

Byłoby omyłką jednak sądzić, że „Szkice" Szymańskiego mają na myśli przedewszystkiem dramat powstańczy Polski.

X

Autor tej książki, aczkolwiek zesłany na Sybir za działania patrjotyczne, w „Szkicach" swoich daje w pierwszym rzędzie owoc przemyśleń ogólno-ludzkich. Kto znał osobiście Adama Szymańskiego, kto umiał wpatrzeć się w jego duszę, ten nie mógł nie wynieść wrażenia, że najczulej nastrojoną struną tej duszy, to ewangeliczność, linja chrystjanicznego na świat spojrzenia. Oczywiście nie były mu obce te wszystkie uczucia i namiętności narodowe, które targały jego ojczyzną, nie żył poza splotem -zagadnień socjalnych i politycznych, ale najbezpośred-niejszy ton jego jestestwa oddychał swobodnie dopiero w tych warunkach poznania, w których, poza tumultem przemijających skłębień doczesności, widzi się duszę ludzką postawioną oko w oko z Bogiem.

Cichy, łagodny, odziany w dobrotliwy uśmiech, rozświetlający surowe raczej rysy jego twarzy, rozgrzewał się wówczas, gdy mówić mógł o człowieku jako chrześcijanin. W człowieku też kochał on każdą iskierkę człowieczeństwa, chociażby ją przyduszał najgrubszy nalot przywar i błędów. Z wytrwałą skrzętnością odrzucał te zwierzchnie warstwy zła i doszukiwał się w sercach boskiego pierwiastku. On z tych, którzy konkretnie widzą przyszły stan Królestwa Bożego na ziemi — i ile sił było w tem wątłem, zbiedzonem syberyjskiemi przejściami ciele, tyle ich targał ze siebie, by pracą swoją przyśpieszać przyjście tego Królestwa.

Polityczny stan Polski, niewola tego globu zakątka, który ukochał najgoręcej i poza którymby żyć nie chciał, uciemiężenie ojczyzny rozumiał nietylko bólem patrjo-tycznym, ale i żalem nad niedoskonałością ludzkości. Rozbiory i wszystko, co z nich powstało, widział jako przejaw tego barbarzyństwa, tej powierzchownej tylko przynależności do nauki Chrystusowej, które cechuje świat t. zw. oświecony. Apostołować więc bez przerwy! — to hasło stanowiło   treść  duszy  Szymańskiego.   Apostołował

XI

też umiejętnością wyrzeczenia się w życiu własnem wszelkich dostatków, uciech, wszystkiego tego, na co stoiczna mądrość patrzy jak na zachciankę niemowląt; apostołował uśmiechem, kochającym każdego  z bliźnich;  apostołował przedziwnem nieraz słowem   wsłuchania się we wnętrze ludzkie, smętkiem serdecznym nad tem, co w świecie się dzieje, niezłomną wiarą w lepsze jutro. Stęsknioną ciekawością rozczytywał się w książkach  i czasopismach,  doszukując   się   w   nich   wieści   o   najwątlejszych   choćby przejawach czyjejś szlachetności,  podniosłości,  chrystusowego   poblasku  w poczynaniach ludzkich". Rozumiał,  że w nowoczesnym rozpędzie świata niema już mowy o postępie moralnym bez należytego rozpowszechnienia wiedzy. Rozumiał zwłaszcza, czem  może  być  szkoła,  —   uprawa charakteru dziecka, instrument, co tę czystą  uczuciowość kraje w skiby, idące w nieuchwytną dal ideału. Problemat szkolnictwa  i problemat dziecka  stał się  dlań  wybraną dziedziną  wysiłku.  Z  dumą  i   z  rozjaśnieniem  szczęścia stwierdzał nieraz fakt, że polską książeczkę Promyka uznano na międzynarodowym konkursie za najlepszy  elementarz świata... Walcząc z zatruwającą go chorobą, ostatnie lata życia poświęcił redagowaniu  i wydawnictwu  dzieł o reformie szkolnej. Czem było dziecko  w  całokształcie jego chrześcijańskiego idealizmu, świadczy kilkadziesiąt wierszy, poświęconych duszy dziecięcej w „Szkicach":

„Jeżeli kto z was, szanowni czytelnicy, wychowywał się w mieście, w którem oprócz szkoły znajdowało się i więzienie, ten prawdopodobnie pamięta choć jedną taką chwilę z lat dziecięcych, gdy wezwany ogólnym krzykiem dziatwy, bawiącej się na podwórzu: „kajdaniarze, kajdaniarze idą!" porzucał zabawę i nasłuchawszy chwilkę, aby się przekonać, czy go nie zwodzą, gdy złowił ostrym słuchem dziecięcym zimne dźwięki ogniw żelaznych, pośpiesznie wybiegał za bramę popatrzeć na rzadkie widowisko.

¦

XII

Nie przypominam sobie, żeby ktokolwiek z małych ludzi samowolnie naigrawał się nad niedolą człowieczą; owszem, do dziś żywo tkwią w mej pamięci gwałtowne przeobrażenia twarzy dziecięcych, do dziś widzę, jak wesoło błyszczące w śmiejących się oczach źrenice rozszerzały się gwałtownie, przygotowane do wesołego okrzyku usta zastygały rozwarte, z piersi, mających zadzwonić srebrnym śmiechem młodego wesela, wyrywały się głębokie westchnienia i ruchliwe twarze, jak gdyby obumierając odrazu, odbijały jak zwierciadła ową gwałtowną zmianę uczuć, w niezakrzepłych jeszcze sercach zachodzącą.

Z małych twarzy, świecących szczerą radością, biła złowieszczą łuną człowiecza niedola: rozlewał się strach bezwiedny, wychylało zawsze trwożliwe współczucie"...

Tak więc w duszy dziecięcej widział Szymański najprawdziwszy obraz człowieka, nie skażony jeszcze złemi namiętnościami, nie pokaleczony konsekwencjami walki o byt, nie pokrwawiony tym nieubłaganym syste-matem życia, który nas pcha w kolisko przestępstwa i wykroczeń. Jasne spojrzenie i niewinność czynów, serce kryniczne dzieci — to było najprawdziwsze, najbardziej bliz'nie społeczeństwo Szymańskiego.

Zesłańczy pobyt na Syberji mógł tylko spotęgować przyrodzone, ewangeliczne strony uczuciowości Szymańskiego. Znalazł się on tutaj w społeczeństwie jednostek, z których każda pozostawiła za sobą swój dodatek do człowieczeństwa: stan socjalny, tradycje, stanowisko, znaczenie, majątek; nawet wykształcenie, jakiem rozporządzała, mało tu znaczyło w stosunkach, przekreślających potrzebą erudycji. Na tym oceanie pustki każda jurta posieleńcza jest jakby wyspą Robinsona. Trzeba była przystąpić do budowania życia od nowa, ze swoich przy-

XIII

rodzonych zdolności. W walce o byt materjalny wygrywała przemyślność we współżyciu z towarzyszami niewoli, nie rozum i nie dawne znaczenie, nie przywileje losu i nawet nie zalety charakteru, lecz nagi dźwięk duchowy, ten nieuchwytny dźwięk psychiczny, z którym albo bez którego człowiek się rodzi, by być lubianym. Równość absolutna, równość nicości prawnych i obywatelskich, wyeliminowanie wszelkich różnic. Więc każdy tu przemawiał do Szymańskiego niczem innem, jak tylko właśnie tem człowieczeństwem, którego chrystjanizm autora „Szkiców" poszukiwał tak namiętnie.

1     Warto śledzić, jak ten stan rzeczy odbił się na treści i   obrazach  jego   syberyjskich  opowiadań.   Chcemy   czuć i rozumieć, że warstwa  powstańców  to  arystokracja  duchowa katorgi, ale w sposobie traktowania  tematów nie uwidoczniła się nawet ta  drobna różnica,  jakaby mogła dzielić tę warstwę górną od  „demokracji"   zesłańców,  od przestępców, pokutujących za czyny słusznie karane. Każdy z bohaterów   „Szkiców"  jest  tylko   człowiekiem;   do  pa-trjoty czy do przestępcy zbliża  się  autor  z  jednakowym samarytanizmem, jak lekarz do łoża chorego, jak kapłan do spowiedzi umierającego. Grzechów i żałości bezwinnej wysłuchuje niemal z jednakową cierpliwością współczucia, nie wierzy bowiem, by grzech nie  był  też  bólem,  o ile rozpamiętywa   go   serce   nie   doszczętnie   zezwierzęcone. Nie wkraczają „Szkice"  w świat Rosjan  i tubylców,  zatrzymują się na społeczeństwie  Polaków,  przykutych  do lodów syberyjskich,   —  ale  w  tem  społeczeństwie  znajdziemy   wszystkich:    bohaterów   walki   o   niepodległość i zwyczajnych  zbrodniarzy,  zabójców i  dzieciobójczynię. Każde z nich  cierpi,  więc jest  obywatelem w myśl  tej najstarszej   z  konstytucyj,   którą   oktrojował  dla   całego świata krzyż Golgoty...

XIV

XV

III.

Tu pora rzucić zestawienie „Szkiców' z „Martwym domem" Dostojewskiego.

Notatki z „Martwego domu" powstały z tegoż samego tworzywa, co i książka Szymańskiego. Ta sama Syberia i ten sam świat zesłańców do katorgi, zarówno przestępców politycznych, jak i zwykłych zbrodniarzy. Dostojewskij, zesłany tutaj za udział w tajnym związku rewolucyjnym, jak Szymański za udział w tajnym związku narodowym, nie porusza również w „Martwym domu" struny politycznej; tak samo, jak Szymańskiego, zajmuje go teza psychologiczna. Co więcej: tutaj to właśnie, na Sybirze, Dostojewskij przeistoczył się w pisarza sumień, czyli stał się w zasadzie typem odczuwania, podobnym do tkanek duchowych Szymańskiego. A jednak — jakaż olbrzymia różnica!

Mówiąc: różnica, mam na myśli nie wymiary talentów, lecz odmienność usposobień. Rosjanin, człowiek północy, Dostojewskij głosi w „Martwym domu" postulat sumienia przykładami zła i nikczemnienia. Bohaterowie jego, to naogół ludzie, w których mało ludzkiego dopatrzyć się można. To są jednostki bezpowrotnie upadłe. Żyją rozpędem wad i skamienieniem występków. W duszne kazamaty więzienia zanieśli swarliwość, oszustwo, zbó-jectwo, mroczność instynktów i zatwardziałość serc. Nawet na swej wyspie pokuty nie pozbawiają się tego wszystkiego, co ich do zbrodni doprowadziło. Nienawidzą siebie, nienawidzą ludzi i nie chcą poprawy. Tego w swoich typach  doszukał się  przyszły  twórca  „Zbrodni i kary".

Jakże innym jest świat  Szymańskiego!  Ludzie jego „Szkiców" cierpią, męczą się, ale byli i są ludźmi. Prości duchem, czy już postawieni na wyższym szczeblu intelek=A tualnym,   przybici  i   znękani,   czy   jeszcze   mocujący   sięJ z losem przestępcy, czy li tylko męczennicy  —  wszyscy

oni zwróceni są twarzą ku słońcu. Nad duszami ich unosi się nie bizantyjska mroczność, lecz ta jasność, którą rasom zachodnim dała cywilizacja, ze źródeł latyńskich płynąca i nadzieja, jakiej najbardziej nawet upośledzonemu nie skąpią dogmaty wiary rzymskiej. Szymański na pewno nie mniej od Dostojewskiego widział upadków, może nawet zwyrodnienia, ale nie w nich szuka tematu. Jego mechanizm twórczy wówczas dopiero zaczyna działać, gdy się zetknie z czemś szlachetniejszem, z czemś mó-wiącem o nieśmiertelności pierwiastków Jasnoboga, w serce człowiecze zaklętych. To, co dla pisarza rosyjskiego jest normą, to dla Szymańskiego jest wyjątkiem, chociażby ten wyjątek był stale i powszechnie działającym przykładem. Dostojewskij dostrzega w swoich postaciach te właściwości, po których dusze jego rozpoznają się w piekle, — Szymański ze wzruszeniem przygarnia te cechy i błyski, które kiedyś, choćby  po pokutnym  czyśćcu,  zaprowadzą

dusze do nieba.

Ławą więc w „Szkicach" idą przedewszystkiem te najpierwotniejsze przejawy szlachetności, jakiemi są tęsknoty za ziemią ojczystą. Od napół biologicznej nostalgji, aż po świadomy ból utraconej ojczyzny — znajdziemy tu wszystko, podane w przejmującej sile wyrazu. Pierwszy już akord, jaki przed trzydziestu z górą laty uderzył w serce czytelników „Szkiców", ów „Srul z Lubartowa", mówi nam o tych przeżyciach tęsknoty. Jakby umyślnie na introdukcję wybrany nie Polak, lecz Żyd, a z pośród wszystkich możliwych typów semickich ten właśnie ciemny ortodoks, nie znający innej ojczyzny poza abstrakcyjnym Syjonem, a przytem fizycznie niemal odrażający, brudny i cuchnący, zapewne przestępca, a przed swojem przestępstwem w Lubartowie o niczem nie wiedzący, jak, tylko o tem, gdzie na czem zarobić, choćby oszukać: więc zespół cech, z których wszystkie niemal działają na nas  odpychająco.   A jednak  i  ten  Srul  jest

XVI

XVII

człowiekiem! — woła miłosierdzie Szymańskiego i pokazuje nam jego człowieczeństwo w tej właśnie tęsknocie za Lubartowem. Na całej przestrzeni nowelli nie natrafimy ani na jedno słowo efektu stylistycznego: wszystko, co autor pisze od siebie, twarde jest niemal, a wszystko, co mówi Srul, dalekie też literackiego liryzmu, ale właśnie ta nieporadność zdań, wynurzających się z jego zakopconego mózgu, wysiłek żmudny uczucia, przebijającego się przez twardą skorupę trudności językowych, ten dręczący trud afektu, szukający sobie odpowiedniego w mowie dźwięku — przydają opowiadaniu niewypowiedzianego czaru prawdy i rzewności. Któż- z nas zapomni kiedy treści owych najprostszych zwrotów rozmowy, jak ten naprzykład:

—  Kiedy pan wyjechał z Warszawy?

—  Podług ruskiego  kalendarza  w  końcu  kwietnia.

—  A czy wtedy zimno tam było, czy ciepło?

—  Ciepło zupełnie,  jechałem z początku  w letniem ubraniu.

—  Nu! patrz pan ? A tu mróz.

—  Cóż to, zapomniałeś, czy co, przecież w kwietniu pola już u nas zasiane, wszystkie drzewa zielone!

—   Zielone?! — radość błysła w oczach Srula.

Dopóki żył na swobodzie w Lubartowie, nie obchodziła go natura, nie obchodziło go zapewne nic, co nie było jego interesem. Pod naciskiem nieszczęścia z duszy Żyda zaczyna się wydobywać nieznana mu przedtem bezinteresowność. Jego, Żydka, handlarza, przestępcę radością obejmuje myśl, że w Lubartowie jest zielono, że wokół na polach pięknie i wesoło. Dostojewskiego Srul z Torżka czy z Nieżyna przekląłby w tem miejscu zieleń i wiosnę, przekląłby Torżek i Nieżyn, znienawidziłby ludzi, którzy mogą tę wiosnę i piękno natury oglądać. Szymańskiego Srul z Lubartowa rozpromienił się szczęściem i cieszy się za wszystkich Żydków, którzy, siedząc

wśród tej radosnej zieleni, nie wiedzą może, w jakim Edenie żyją, nie przeczuwają, jaką chazukę Pan Bóg sercom ich nadał.

A potem fragment następny:

—  Nu, niech mi pan powie,  czy jest u nas teraz... tylko, ot widzisz pan,  nie wiem już, jak się nazywa,  już po polsku  zapomniałem,   —   tłumaczył   się  zawstydzony, jak gdyby umiał kiedy — to jest białe takie,  jak groch, tylko nie groch, koło domów w ogrodach latem, na takich wielgich kijach?

—  Fasola?

—  A! to właśnie! Fasola, fasola — powtórzył sobie kilkakrotnie, jak gdyby chciał wrazić sobie  to  słowo  na zawsze.

Oto jest jeden z takich uchwytów duszy, które padają naraz, jak ujrzany znienacka z poza szarych wąwozów widok słonecznego zakątka. To jedna z najbardziej nieoczekiwanych, a dziwnie prawdziwych możliwości. Do-stojewskij położyłby tutaj akcent rozpaczy, wtłoczyłby nas w ponurą ciemnię tej udręki, która do takich możliwości doprowadza: pisarz polski wyłuskuje z tych możliwości jak najintensywniejszą słoneczność, przygważdża moment radości, każe Srulowi na zawsze wrazić w pamięć tę radosną sumę zgłosek prostego słowa, by mu świeciła  w jego niedoli.

A potem, po „Srulu z Lubartowa", rozsnują się te tęsknoty za ziemią polską — we wszystkich niemal następnych nowellach. Będą one niejako tłem, z którego wyrastają dalsze postrzeżenia autorskie. Przejawią się one tęsknotą bądź w smutku, bądź w rozpaczy, w szukaniu zapomnienia, w niesamowitych wesołościach, w hu-laszczem   zaczarowywaniu   wygnania,   w   westchnieniach

i. marzeniach.

Łatwo zauważyć, że ta dominanta uczuć wciska się niejako sama w „Szkice".   Nie  może  jej   nie być,  skoro

XVIII

tu na Sybirze, na wygnaniu, działać musiała nieodzownie nieodwołalnie i nieodpornie, jak działa klimat kraju, jego położenie geograficzne, pejzaż. To natomiast, czego szuka Szymański, do czego dokopuje się w głębokich wierceniach psychoznawczych, co wydobywa z ludzi, jako owoc swego zwycięstwa twórczego, — to będzie coś znacznie ważniejszego i coś dla autora o wiele cenniejszego. Tą osobistą jego zdobyczą jest doszukanie się w cierpieniu uszlachetniających dźwigni  moralnych.

I znowu przychodzą na myśl podobieństwa i różnice

z Dostojewskim.

Nie da się zaprzeczyć, że na tych to  samych bez, miarach syberyjskich, w katordze, w martwem zamknięciu przed światem, Dostojewskij, eks - rewolucjonista,  doszedł do   zrozumienia   cierpienia,   jako   waloru   pozytywnego w dziedzinie moralności. Przeświadczeniu temu dał wyraz dobitny w „Zbrodni  i  karze",  zapowiedział,  jaką  będzie dla  Raskolnikowa  ulgą  cierpienie  katorgi  po  spełnionej zbrodni   morderstwa.    Ale   rzecz   to   dla  Dostojewskiego znamienna, że pozytyw swojej tezy ukazuje  czytelnikowi dopiero w epilogu;   zanim  dojdzie   do  tego  luźnego  dodatku, przez całe dzieło zajmuje się nie tematem ekspiacji, lecz wyczerpującą analizą zbrodniczości. Wbrew naczelnej idei, ona to, psychologja zbrodni, nie kara absorbuje jego władze twórcze.   Mesjanizm  cierpienia  stanowi  natomiast rdzeń tematów Szymańskiego. Zbrodnia czy przestępstwo w   nowellach   jego   to   nic   więcej,  jak  tylko  niezbędny szczegół ekspozycji.  Możnaby je z teksty  usunąć, a nie wzruszyłaby się zasadnicza linja utworu. Pod tym względem  nic   bardziej   nie  charakteryzuje usposobienia  Szymańskiego,   jak ta  monumentalna  opowieść o   sumieniu ludzkiem: „Hanusia".

Hanusia jest dzieciobójczynią. Ale sam akt zbrodni w dziejach jej grzechu wymyka się niejako z pod uwagi czytelnika.   Opis  tego  momentu  trwa tak krótko,

i

XIX

jak krótko i pomimo jej woli trwał w przeżyciach Hanusi. Zamordowała   nieprzytomna   ze   strachu,   przerażona,   że ojciec  jej   może  usłyszeć  pisk  niemowlęcia  i   dowie   się o jej występnej miłości, którą przed nim zataiła. Wszystko, co było przed tą chwilą w nowelli, to nie zbrodnia i nawet nie  grzech chyba,   —   tylko przecudna psychologja młodości; wszystko, co po tej chwili, całą korona utworu, to już  dzieje pokuty,  kary niemal dobrowolnej, bo wystarczyłoby   jej   powiedzieć  przed  sądem, w jakich  okolicznościach, pod jakim przymusem nieodpornym i w jakim stanie nieprzytomności spełniła swój  czyn — a, kto wie,   czy sądby   jej   nie   uniewinnił.   Ale   Hanusia   jest szczepem z ogrójca Szymańskiego; w sumieniu jej rozgorzała żądza pokuty. Więc sama oskarża się przed sądem. „Ot temi rękami podłemi udusiłam".   I nad to ani słowa. Gdyby  Szymański   był   nowelistą   tylko,   majstrem literackim i nic więcej, to niewątpliwie na tym momencie kończyłby   się   utwór   Ale  spowiednik dusz,   Szymański umie  z  dalszego  życia skazanej  wysnuć jeszcze  głębiej zarzynającą się brózdę moralną. Bo oto w drodze do katorgi wdaje się Hanusia w transakcję, praktykowaną nieraz w dziejach etapów syberyjskich:   inna kobieta za odpowiednie wynagrodzenie godzi się wejść w jej więzienne losy i odsiedzieć za nią lata ciężkich robót. Hanusia zgadza się. Podstawia za siebie przepłacone indywiduum, a sama uratuje  się  ucieczką. Wiemy,   czem   się   skończyło.   Oto towarzysze ucieczki,  zbóje zawodowi rabują ją z resztek zasobów,  a  potem   sprzedają   ją   do   domu   publicznego. Dziewczyna stacza się na dno udręki życiowej. W chwili, kiedy ją  poznajemy w utworze,   całą  tę  przeszłość  ma już   poza   sobą...    Dziś,   za  pośrednictwem   autora   czyni spowiedź  z  całości przejść swoich.  I tu,  w  czasie  tego wyznania pokutnego, przychodzi moment, który nie może .nie  wstrząsnąć  uczuciem,  umiejącem  przejąć  się   wysokością moralności ludzkiej: Hanusia wyznaje, że wszystkie

Szkice.

III

\

te upodlenia i wszystkie dopusty losu, jakie ją po próbie uniknięcia kryminału spotkały, to nic innego, jak tylko najsłuszniejsza odpłata boska za zbrodnię ucieczki przed cierpieniem, jakiej się chciała dopuścić przez podstawienie innego człowieka zamiast siebie do katorgi. Nie wolno unikać zasłużonej kary, bo kara, bo męczeństwo, to jedyna.Łaska, jakiej zbrodniarz może jeszcze od życia oczekiwać.

Sceptycznej umysłowości takie posunięcie uczuć może się wydać sztuczną kombinacją egzaltacji, ale kto czyta nowellę Szymańskiego, kogo owionie hipnoza prostoty, z jaką Hanusia wyznaje i z jaką głosi imperatyw kary, ten nie może nie powziąć przekonania, że autor wysnuł swoje opowiadanie nie z głowy, jako logiczną konstrukcję, lecz, że ten klejnot psychologiczny przyniosła mu najwierniejsza rzeczywistość, że zasłyszał całą opowieść z najprawdziwszej spowiedzi ludzkiej. Z treści utworu wieje taka prawda, takie bezpośrednie dotknięcie rozbo-lałego istnienia, taka głęboka szczerość, że to biedne stworzenie, ten sponiewierany nieszczęściami łachman losu, Hanusia — wyrasta do wysokości monumentalnej. Na postumencie zaskrzepłych w kamień łez stoi pokutnica, za cały skarb życia mająca 'swoją włosiennicę i tę włosiennicę tuli do siebie z nie wiedzącą o sobie ekstazą.

<BR> <BR><BR>

<BR> <BR><BR>

Str

Słowo wstępne Adama Grzymały Siedleckiego..........     III

Srul z Lubartowa.........•...........              |

Pan Jędrzej Krawczykowski..................     \$

Maciej Mazur....................                   31

Stolarz Kowalski......*................._     7j

Przewoźnik...................                .              95

Hanusia....................                           jgo,

Dwie modlitwy.....................             269

Pan Antoni....................                    299

Uroczysta wigilja....................           #   329

Łzy.................•............   343

KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 11 ZŁ /CENNIK POCZTY POLSKIEJ/ - PŁATNE PRZELEWEM /PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA/.KOSZT PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ ZGODNY Z CENNIKIEM POCZTY POLSKIEJ.