ATLAS POLSKICH STROJÓW LUDOWYCH WYDAWANY PRZEZ POLSKIE TOWARZYSTWO

LUDOZNAWCZE

KOMITET REDAKCYJNY: JÓZEF GAJEK, ADAM GLAPA, ANNA KUTRZEBA, ADAM MŁODZIANOWSKI, KAZIMIERZ PIETKIEWICZ, ROMAN REINFUSS, TADEUSZ SEWERYN REDAKTOR NACZELNY: JÓZEF GAJEK REDAKTOR ZESZYTU: JÓZEF GAJEK OKŁADKA: ADAMA MŁODZI ANO WSKIEGO PLANSZE BARWNE: JERZEGO KAROLAKA UKŁAD GRAFICZNY: ADAMA GLAPY POZNAŃSKA DRUKARNIA NAUKOWA POZNAŃ KLISZE JEDNOBARWNE I WIELOBARWNE ZAKŁADY GRAFICZNE IM. M. KASPRZAKA W POZNANIU

Położenie obszaru. Ziemią Lubuską nazywa się obszar wchodzący w skład województwa zielonogórskiego, a obejmujący pow.: rzepiński, sulęciński, skwierzyński, międzyrzecki, krośnieński, świebodziński, sułechowski, rzadziej także zaliczane bywają powiaty: wschowski, zielonogórski, gubiński, gorzowski i strzelecki. Obszar ten między średnią Odrą, dolną Wartą, Nysą Łużycką i Bobrem (mapa), stanowi teren przejściowy między Wielkopolską a Brandenburgią i między Pomorzem Zachodnim a Śląskiem *. Nazwa Ziemi Lubuskiej pochodzi od grodu Lubusza, położonego na lewym brzegu Odry, niedaleko ujścia Warty. W okresie kształtowania się państwa Piastów gród ten był czołowym grodem plemienia Lubuszan. Ówczesne granice Ziemi Lubuskiej sięgały na zach. do rzeki Szprewy i Łeknicy, na płn. do rzeki Warty, na wsch. do jezior Łagow-skich, a na płdn. do rzeki Pliszki2. W granicach obecnej Ziemi Lubuskiej pozostały tylko obszary położone na wsch. od Odry.

Ludność. Na omawianym obszarze mieszka około 700 000 mieszkańców. Ponad połowa zajmuje się rolnictwem i leśnictwem, a reszta pracuje w przemyśle, handlu, komunikacji i w innych zawodach.

Historia regionu. W okresie wchodzenia Ziemi Lubuskiej w światło dokumentów pisanych i w ramy organizacyjne państwa Piastów — istniało na Ziemi Lubuskiej szereg grodów3. Ziemia Lubuska od chwili włączenia jej w obręb państwa wczes-nopiastowskiego t. j. od 960—1249 r. była terenem łączącym Śląsk z Pomorzem Zachodnim , a równocześnie spełniała funkcję przedmurza zachodniego dla kolebki państwa polskiego — Wielkopolski. Pierwsza znana w dziejach Polski wojna toczyła się właśnie o posiadanie Ziemi Lubuskiej (962 r.). Po zdobyciu jej stała się Ziemia Lubuska terenem wypadowym na Zaodrze. Powstanie w Lubuszu biskupstwa lubuskiego w 1124 r. uczyniło z grodu tego i obszarów przyległych centrum krzewienia polskiej myśli politycznej. W tym czasie na szlakach handlowych Ziemi Lubuskiej, tętniło wzmożone życie, przewożono zboże, drzewo, płótna, ryby. Ziemia Lubuska rozwijała się pod względem kulturalnym i gospodarczym, podobnie jak sąsiednie obszary Polski. Okres ten skończył się oddaniem w 1249 r. przez Bolesława Rogatkę prawie połowy Ziemi Lubuskiej niemieckiemu arcybiskupowi magdeburskiemu Wilibrandowi. Od tego czasu skład etniczny żywiołu polskiego zaczął się kurczyć na rzecz kolonizatorów niemieckich.

W okresie od 1249 r. do końca XVIII w. Ziemia Lubuska przechodziła etapami pod zwierzchnictwo niemieckie. Element polski częściowo został wyparty przez ludność niemiecką, szybciej w miastach, wolniej na wsi. Pod względem kulturalnym ze względu na ubóstwo sąsiednich prowincji niemieckich nie udało się Niemcom opanować Ziemi Lubuskiej, wyjątek stanowiła działalność zakonu Joanitów i wpływ okresu reformacji.

Na początku tego okresu w oparciu o Ziemię Lubuską powstała Nowa Marchia, sztuczny twór, odgradzający Pomorze Zachodnie od Wielkopolski i Śląska; w 1590 r. przestało istnieć biskupstwo lubuskie, rozwija się Frankfurt, główny ośrodek paraliżujący życie gospodarcze Ziemi Lubuskiej. Podejmowane w tym czasie przez władców Polski próby włączenia do Rzeczypospolitej Ziemi Lubuskiej nie udały się ani Władysławowi Łokietkowi w latach 1314—1316, po zajęciu Wielkopolski, ani później kiedy ze swymi wojskami przekroczył Odrę i dotarł pod Brandenburg (1325 r.), ani też Kazimierzowi Wielkiemu (1365 r.) i Jagiellonom w latach 1402—1455. Zaniedbania zaś i straty XVI— XVIII w. ujemnie wpłynęły na polski stan posiadania na tym obszarze.

Wiek XIX i w. XX do 1918 r. był okresem połączenia Ziemi Lubuskiej z Wielkopolską pod panowaniem pruskim. Okres ten charakteryzuje znaczny rozwój gospodarczy Ziemi Lubuskiej i wpływ jej na Wielkopolskę. W pierwszej połowie XIX w. germanizacja Ziemi Lubuskiej doszła do szczytu. W następnych latach uświadomienie narodowe

Polaków wzrasta, obszar ten zaczyna się repolonizować, Niemcy zaś odpływają na zachód. Okres ten kończy się wspaniałym zrywem powstańców wielkopolskich w 1918 r., którzy wyzwoliwszy obszary Wielkopolski wkroczyli na Ziemię Lubuską i zajęli Babimost (1919 r.), wskazując kierunek przyszłej zwycięskiej walki o wolność tej krainy.

W okresie międzywojennym i podczas okupacji tj. w latach 1918—1945 r. Ziemia Lubuska w granicach państwa niemieckiego straciła swoje znaczenie gospodarcze; nastąpił dalszy odpływ ludności niemieckiej, a miejscowa ludność polska organizuje się, choć równocześnie jest prześladowana przez władze hitlerowskie.

W 1945 r. zwycięstwo Czerwonej Armii i Wojska Polskiego nad hitlerowcami uwalnia Ziemię Lubuską z wiekowego zaboru, i włącza ją w granice Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Ziemia Lubuska szybko teraz odzyskuje swój odwieczny charakter polski, staje się naturalnym pomostem między Śląskiem i Pomorzem Zachodnim.

Analizując historię regionu i walkę Polaków o utrzymanie swych cech narodowych, (jak również uwzględniając główne szlaki handlowo-gospodarcze, idące przez Ziemię Lubuską na płn. z Poznania przez Santok, Choszczno na Szczecin lub na Gorzów, Kostrzyn, Frankfurt, a na płd. na Głogów, Wrocław lub Krosno) stwierdzić należy, że kultura ludowa na tym obszarze, podobnie zresztą jak i na innych rozwijała się tylko tam i zachowała się najdłużej na tych terenach, gdzie istniał względny spokój i korzystne warunki gospodarcze. Z tej racji zaciszne i dość zamożne ubocza regionu pozostały głównymi ośrodkami kultury i stroju lubuskiego, do nich należy okręg cybiński nad Odrą i rejon międzyrzecko-babimojski 4.

Cechy ubioru. Podobnie jak pod wielu względami, tak i w dziedzinie odzieży, Ziemia Lubuska jest obszarem przejściowym między Śląskiem, Pomorzem, Wielkopolską a Łużycami i Brandenburgią, mimo jednak braku wyraźnego oblicza można tu zauważyć szereg cech miejscowych, ściśle związanych z tą krainą. Do odrębnych cech w stroju lubuskim kobiecym należą: wianki półkoliste, zakrywające uszy i nie łączące się na potylicy, głębokie czepki z „ogonkiem" wiązane nad czołem w kokardę na kształt wielkiego motyla, dwa rodzaje kryzików, koszule z krótkimi rękawami, spódnice na szelkach i jedwabne jaskrawe staniki (Tabl. I, II) spódnice wierzchnie, wykonane z samodziałów, a dalej okrywanie się na uroczystości s i c i ą tj. barwną, wełnianą chustką z frędzlami, haftowane kokardy wiązane z tyłu, oraz barwne, zdobione polki (ryc. 73).

W stroju męskim z powodu wcześniejszego zaniku części tradycyjnego ubioru lubuskiego, przetrwało znacznie mniej cech odrębnych. Do dawnych elementów należy kożuch z wielkim kołnierzem, przewiązany w pasie specjalnym sznurkiem, oraz czapka zwana poznanionką (maciejówka), a w XIX w. niebiesko-granatowa rogatywka i czapka krymerkowa. Charakterystyczne są bukiety sztucznych kwiatów i wstążek, noszone podczas wesela na cylindrach (ryc. 16, 17), i ręcznik, tj. ozdobny pas płótna przewiązany przez ramię.

Obecnie ubiór lubuski reprezentują stroje z Dąbrówki, pow. Międzyrzecz, (tabl. I—II, ryc. 35). Stroje te nosi ludność miejscowa i napływowa na całym obszarze Ziemi Lubuskiej podczas różnych imprez. Przypuszczać można, że stroje zachowane we wschodniej części województwa zielonogórskiego miały w XIX w. szerszy zasięg w kierunku zachodnim i południowym (mapa). O tym świadczą takie cechy jak: krój koszul, kształt czepków, wiązanie czołowe chusty, krój i kolor czerwonych męskich bluz („jak"), sukman oraz innych części odzieży stwierdzonych w terenie i wspomnianych w pracy.

Charakterystyka ubiorów sąsiednich. Stroje grup sąsiednich zostały opracowane w kilku monografiach i choć nie dotyczą one bezpośrednich obszarów graniczących z Ziemią Lubuską, niemniej pozwalają na przeprowadzenie dość dokładnego porównania 5.

Na wschód od Ziemi Lubuskiej ciągnie się obszar strojów wielkopolskich, najżywotniejszych w okolicy Szamotuł i Krobi. Stroje wielkopolskie wyróżniają się głównie odmiennym krojem czepków, wianków, koszul, kryzika, a przede wszystkim noszeniem

jeszcze w drugiej poł. XIX w. zapasek naramiennych, nie znanych na Ziemi Lubuskiej. Jeżeli chodzi o zestawienia kolorystyczne staników i zapasek, stroje wielkopolskie cechuje większa subtelność kolorów. Stroje ludowe męskie na terenie Wielkopolski zachowały się w formie żywotnej, w kilku odmianach do dni obecnych, na Ziemi Lubuskiej występują tylko w momentach obrzędowych; mają one też nawiązania do strojów łużyckich. Dawne formy lubuskiego stroju męskiego, częściowo zrekonstruowane i dziś noszone, wykazują pewne analogie do strojów wielkopolskich (ryc. 11, 12).

Stroje śląskie są charakterystyczne głównie wybujałymi formami czepków do których nawiązują czepki lubuskie, a także łączy je wspólne stosowanie chust, narzuconych na plecy i skrzyżowanych na piersiach oraz wiązanie długich wstążek na zapaskach z przodu, dalej krótkie rękawy u koszul i podobne w kroju kabatki. Śląskie ubiory męskie wykazują również wielkie podobieństwo do ubiorów lubuskich, widać to wyraźnie w sukmanie dolnośląskiej, posiadającej mało fałd z tyłu i w krótkiej bluzie, zwanej na Śląsku bruclikiem.

Współczesne kobiece stroje łużyckie szczególnie dolnołużyckie, różnią się od lubuskich białymi, szerokimi zawojami noszonymi na głowie i żałobną białą płachtą, znaną w Ziemi Lubuskiej i w Wielkopolsce jeszcze w poł. XIX w.

Wspólną cechą obu strojów były krótkie rękawy u koszul, chusty skrzyżowane na piersiach, barwne wstążki wiązane pod szyją, wianki i szklane korale.

Porównując reliktowe formy męskich obrzędowych strojów łużyckich z lubuskimi (bukiet przy nakryciu głowy, ręcznik, chusta), widać niemal całkowite ich podobieństwo. Wspólnym elementem na terenie Łużyc, Śląska i Ziemi Lubuskiej był też cylinder. Męskie stroje ludowe na Ziemi Lubuskiej, na Śląsku i Łużycach w poważnej części zaginęły w XIX w.6

Omawiając ubiory sąsiedniej ludności zamieszkałej na zachód od Ziemi Lubuskiej, wspomnieć należy o wspólnym upodobaniu w zakresie kolorów7. Także i w nazewnictwie istnieją powiązania poprzez Łużyce z dawnymi słowiańskimi grupami ludności w Brandenburgii aż do Połabian z okolic Liineburga i Lippe.8

Ze strojów pomorskich graniczących od północy z Ziemią Lubuską najlepiej są znane ubiory pyrzyckie, charakterystyczne barwą błękitną i wielkim przeładowaniem ozdób w strojach kobiecych. Wspólnymi elementami w ubiorach podług informacji Piotra Jokiela z Dąbrówki, który ok. 1900 r. przebywał na obszarze pyrzyckim, są np. wiązania czołowe chusty i okrywanie się barwną chustą skrzyżowaną na piersiach; w ubiorze męskim białe spodnie, czarne buty, niebieska sukmana. Ubiory pyrzyckie miały wówczas znacznie więcej cech wspólnych z lubuskimi. W strojach pomorskich znanych z literatury niemieckiej widzimy wpływ strojów zachodnich i północnych 9.

Na tle charakterystyki strojów sąsiednich trzeba stwierdzić, że stroje z zachodnich obszarów Ziemi Lubuskiej częściowo nawiązują do strojów łużyckich, pyrzyckich i śląskich, stroje zaś ze wschodnich obszarów — do wielkopolskich. Elementy łużyckie i śląskie wpływają na odrębny charakter strojów lubuskich w porównaniu ze strojami wielkopolskimi.

1. Aurither Kuckuck — Beitrage zur Heimatkunde der Neumark. Heft 8, Oktober 1925,

Landsberg A. W. (Gorzów).

2. B 1 e i c h Erich — Der Atlas der deutschen Volkskunde in der Grenzmark. Posen—Westpreussen

Grenzmarkische Heimatblatter. Heft 2. Schneidemithl 1938 (Piła).

3. BraasL, BrackmannA., DoppelfeldO., Liipke H., Unverzagt W., Zantoch eine

Burg im deutschen Osten, Leipzig, 1936.

4. B r u n n e r Karl — Ostdeutsche Volkskunde. Leipzig 1925.

5. Borcher W. — Volkstr?.chtenforschung in Pommern. Pommersche Heimatpflege. Heft 5, Stettin

1932 (Szczecin).

6. Bujak Fr. — Historia osadnictwa ziem polskich w krótkim zarysie — Warszawa, 1920.

7. Chmarzyński Gwido — Kraina krośnieńska — Sztuka, Ziemia Lubuska, Poznań, 1950.

8. Chmarzyński G. i Wiliński St. — Kraina Międzyrzecka — Sztuka — Ziemia Lubuska,

Poznań 1950.

9. Czasopisma: „Gromada" — Tygodnik, zał. 1949 W-wa; .,Kobieta i życie" z dodatkiem ..Wykroje

i wzory" — Tygodnik, zał. 1946. W-wa; „Postęp krawiecki" — Miesięcznik, zał. 1945 Poznań; „Spółdzielnia produkcyjna" — Tygodnik, zał. 1950 r.. W-wa; „Przyjaciółka" — wydanie dla wsi. Tygodnik, zał. 1948 r., W-wa; .,Świat mody" — kwartalnik, zał. 1948 W-wa.

10. Czerwiński Kazimierz — Tajne archiwum niemieckie w Pile. Bydgoszcz 1946.

11. Dekowski Jan Piotr — Strój piotrkowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Poznań 1954.

12. Deutsche Volkstrachten — Eine Sammlung deutscher Trachtbilder, Koln am Rhein.

13. Dobrowolska Agnieszka — Strój ludowy na Łużycach — Biblioteka Studium Słowiańskiego,

Kraków 1948.

14. Dobrowolska Agnieszka — Ikonografia ludowej odzieży zachodnio-słowiańskiej, Pamiętnik

słowiański II, Kraków 1951.

15. Dobrowolska Agnieszka — Strój pyrzycki — Atlas Polskich Strojów Ludowych, Kraków 1955

16. Dobrzeniecki Tadeusz — Drzwi gnieźnieńskie — Klejnoty sztuki polskiej, Kraków 1953.

17. Dworzaczek Włodzimierz — Schlichtingowie w Polsce — Poznań, Warszawa, 1938.

18. E* i s c h e r Adam — Etnografia słowiańska — Połabianie — Lwów, Warszawa, 1932.

19. F i s c h e r Adam — Etnografia słowiańska — Łużyczanie — Lwów, Warszawa, 1932.

20. Friedel Ernst, Mielke Robert — Landeskunde der Provinz Brandenburg — Berlin, 1912.

21. Gajek Józef — Instrukcja dla współpracowników „Atlasu Polskich Strojów Ludowych", Poznań

1952.

22. Gajek Józef — Metodyka monograficznego opracowania strojów ludowych. Lud XLI, str. 797,

Wrocław 1954.

23. G 1 a p a Adam — Strój szamotulski — Atlas Polskich Strojów Ludowych, Lublin 1950.

24. G 1 a p a Adam — Strój dzierżacki — Atlas Polskich Strojów Ludowych, Poznań 1953.

25. G 1 a p a Adam —- Wielka Dąbrówka ¦— Ilustracja Tygodniowa, nr 6, Poznań 1946.

26. G i r k e G. -- Die Tracht der Germanen, Band I, Leipzig 1922.

27. G 6 t z e Alfred — Die Vorgeschichte der Neumark, Wiirzburg 1897.

23. GrabowskiE. — Die Volkstrachten in Oberschlesien — Breslau 1935.

29. Hammling-Schónlanke P. — Die Tuchmacherei in Schónlanke von ihrem Entstehen bis zu

ihrem Verfall — Grenzmarkische Heimatblatter — Schneidemiihl, Mai 1926 (Piła).

30. Hampel Walther — Brasser Tuchmacherei, Grenzmarkische Heimatblatter, 2. Teil, Schneide-

miihl 1928 (Piła).

31. H a n e b e r g G. — Vom Flachsstengel zur Leinwand — Brandenburgerland, Monatshefte fur Volks-

tum und Heimat, Berlin. Jan.—Marz, 1936.

32. H a u p t Leopold, Schmaler Johann Ernst — Volkslieder der Sorben in der Ooer- und Nieder-

Lausitz — Berlin 1953. — Lebensart, Sitten und Gebrauche der Wenden (Kleidung — farbigen Tafeln).

33. Jarosz Stefan — Krajobrazy Polski — Rozdz.- Wysoczyzna Lubuska, Warszawa 1954.

34. Kaczmarczyk Zdzisław — Rozprzestrzenianie narodowości polskiej nad Odrą i Bałtykiem

w późnym feudalizmie. Przegląd Zachodni, Poznań, nr 1—3, 1953.

35. Kaczmarczyk Zdzisław, Pieradzka Krystyna, Sczaniecki Michał — Kraina Krośnień-

ska — Historia. Ziemia Lubuska, Poznań 1950.

36. Kitowicz Jędrzej — Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III. Kraków 1925.

37. Kolańczyk K., R u s i ń s k i Wł. — Polacy na Ziemi Lubuskiej i na Łużycach przed 1939 r. —

Tajny memoriał niemiecki, Poznań 1946. 3b. K o 1 b e r g Oskar — Lud — S. X. Wielkie Księstwo Poznańskie, cz. III, Kraków 1876.

39. Kostrzewski Józef — Kultura prapolska, Poznań 1949.

40. Kastrzewski Józef — Pradzieje człowieka — Ziemia Lubuska, Poznań 1050.

41. K o t u 1 a Franciszek ¦— Strój rzeszowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Lublin 1950.

42. Kub a Ludwik — Ćteni o Łuzici, Praha 1925.

43. Kutrze ba Anna — Lud i jego zwyczaje — Ziemia Lubuska. Poznań 1950.

44. Kretschmer Albert — Die Trachten der V61ker — Leipzig 1882.

45. K r zy ż a n i a k» Zbigniew —¦ Osiągnięcia gospodarcze i kulturalne województwa zielonogórskiego,

Przegląd Zachodni, str. 11—12, cz. II, Poznań 1954.

46. Księga cechu kuśnierskiego miasta Międzyrzecza z lat 1557—1827. Archiwum Państwowe w Pozna-

niu, Sygnatura: Międzyrzecz, Dep. cechu kuśn. 1.

47. Die Kunstdenkmaler der Provinz Brandenburg, t. 6, cz. 3. Berlin, 1912.

48. L a b u d a Gerard —¦ Ziemia Lubuska w dziejach Polski, Ziemia Lubuska, Poznań 1950.

49. Lehr-Spławiński Tadeusz — Plemiona słowiańskie na północno-wschodnim pograniczu

Niemiec w wiekach średnich, Katowice 1939.

50. L i s k e Xawery — Cudzoziemcy w Polsce — Lwów, 1876.

51. Łoziński — Życie polskie w dawnych wiekach, Lwów 1921.

52. M ą c z a k Antoni — Sukiennictwo wielkopolskie XIV—XVII w., Warszawa 1955.

53. Mielke Robert — Die Tatigkeit der Brandenburgia auf dem Gebiete der Volkskunde — Archir

der „Brandenburgia" Gesellschaft fur Heimatkunde der Provinz Brandenburg zu Berlin, Band 10, Berlin 1904.

54. Mitkowski Józef — Kraina Gorzowska — Historia. Ziemia Lubuska, Poznań 1950.

55. Nanke Czesław, Piotrowski L., Semkowicz Wł. — Mały Atlas Historyczny, Wrocław—

Warszawa, 1950.

56. Natanson-Leski Jan — Zarys granic i podziałów Polski najstarszej, Wrocław 1953.

57. Przewodnik wycieczek Zjazdu P.T.G. w Poznaniu i Zielonej Górze, Poznań 1948.

58. Pietkowski E. —¦ Die Tuchmacherei in Schónlanke — Zeitschr. der Hi.stor. Ges. f. d. Prov.

Posen XII, 271—310.

59. Pohlandt — Huben und driiben im Sternberg und Lebus — Heliosorgan des Naturwissenschaf t-

lichen Vereins des Regierungsbezirks Frankfurt (Oder). Band 26, Berlin 1910.

60. Polska Sztuka Ludowa — nr 3, r. VIII, Warszawa 1954,

61. R a ci net A. — Geschichte des Kostiims, deutsche Ausgabe, t. III, Berlin 1888.

62. Rawita-Witanowski — Kłodawa — Warszawa 1905.

63. Retzlaff Hans, Hełm Rudolf — Deutsche Bauerntrachten — Berlin 1934

64. Rosę Julien — Die deutschen Volkstrachten, Miinchen 1912.

65. Schilling Gustaw — Die Schlussteine in der Johanniter-Ordenskirche in Sonnenburg — Oster-berg Kalender, 1930.

66. Schmidt Otto, Eduard — Die Wenden, Dresden, 1926.

68. S c h u 1 z Werner — Alte Einwohnerlisten und Inventare aus dem Grenzmarkischen Sonderhef i

der Grenzmarkischen Heimatblatter. Schneidemiihl 1938 (Piła).

69. Sczaniecki Michał — Z dziejów ludności polskiej na Ziemi Lubuskiej, Przegląd Zachodni, 5—8,

Poznań 1948.

70. Sczaniecki Michał — Kraina Międzyrzecka — Historia, Ziemia Lubuska, Poznań 1950.

71. Sczaniecki Michał — Kwestia narodowościowa i wyznaniowa w przeszłości Ziemi Lubuskiej —

Przegląd Zachodni IV(6) Poznań 1948.

73. Sczaniecki Michał — Stosunki sąsiedzkie na pograniczu wielkopolsko-lubuskim w przeszłości, Przegląd Zachodni IV(7), Poznań 1952.

75. Sławska Aniela, Kępiński Zdzisław — Malarstwo wielkopolskie 1520—1650, Muzeum Naro-

dowe, Poznań 1952.

76. Sobiescy Jadwiga i Marian — Szlakiem kozła lubuskiego, Kraków 1954.

77. Sobiescy Jadwiga i Marian — Maszynopis — Z badań terenowych na Ziemi Lubuskiej, Po-

znań 1954.

78. Sotkowa Blazena — Nase Lidove Kroje 7, Krój litomyslsky, Praha 1951.

79. S p a n c e r Adolf — Die deutsche Volkskunde — Leipzig 1935.

80. Steller Walter — Schlesische Volkstrachten, Band I. Teil 1. Die niederschlesischen Volkstrach-

ten — Breslau 1938.

81. Tilke Max — Osteuropeische Volkstrachten — Berlin 1925.

82. T o m i ń s k i Jan — Wzory wełniaków Ziemi Zbąskiej z XIX w. — Muzeum Narodowe, Dział

Etnograficzny w Rogalinie, 1954.

83. Trzaska, Evert, Michalski — Ilustrowana encyklopedia, Warszawa 1925.

84. Unruh Christoph — Zur Geschichte der Tuchmacher in Unruhstadt — Grenzmarkische Heimat-

blatter, Heft 2 — Schneidemuhl 1938 (Piła).

85. Warschauer A. — Zacherfs Chronik der Stadt Meseritz. Poznań, 1883.

86. Zajchowska Stanisława — Kraina Międzyrzecka — Geografia — Ziemia Lubuska, 1950.

87. Ziemia Lubuska —. wyd. Instytut Zachodni, Praca zbiorowa, Poznań 1950.

83. Ziemia Lubuska. Wielkopolska Zachodnia. Mapa komunikacyjno-administracyjna wraz ze skorowidzem nazw. Podziałka 1 : 300 000, Poznań 1947. 89. Żychliński Teodor — Zbąszyń, Tygodnik Ilustrowany, T. 8, 1863.

Ryc. 1. Koźlarz w odświętnym ubiorze. Podmokle, pow. Sulechów. Fot. K. Kitzman, 1947 r.

Ryc. 2. Stroje druhen. Rogoziniec, pow. Międzyrzec. Fot. Mikołaj Dec, 1955 r.

Ryc. 3. Fragmenty obuwia. Stanowisko archeologiczne Międzyrzecz — Zamek, XIV w. Muzeum Archeologiczne w Poznaniu. Fot. St. Kubiak 1955 r.

Ryc. 4. Ubiory chłopów w/g gotyckiego malowidła ściennego w kościele w Przyczynie Górnej, pow. Wschowa, ok. 1430 r. Fot. A. Glapa 1956 r.

Ryc. 5. Ubiory chłopów z okolic Słubic. Fragment widoku na Frankfurt z 1548 r. Die Kunstdenkmaler der Provinz Brandenburg. Die Kunstdenkmaler der Stadt Frankfurt a. O. Berlin, 1912, s. 3, t. 1.

Ryc. 6. Barankowe okrycie głowy w/g zwornika z kościoła poklasztornego Joanitów. Słońsk, pow. Sulęcin, 1522 r.

Ryc. 7. Głowa kobiety okryta podwiką w/g zwornika z kościoła poklasztornego Joanitów, Słońsk, pow. Sulęcin, 1522 r.

Ryc. 8. Krój części odzieży w/g Księgi Cechowej Krawców we Wschowie z XVII w. Podobne okrycia zachowały się w odzieży ludowej do pocz. XX w. Państwowe Archiwum Wojewódzkie w Poznaniu.

Ryc. 9. Ubiór kobiecy w/g zwornika z kościoła poklasztornego Joanitów, Słońsk, pow. Sulęcin, 1952 r.

Ryc. 10. Lubuszanka w stroju odświętnym z Uradu n. Odrą, pow. Słubice. Resslaff Hans, Deutsche Bauerntrachten, Berlin, 1934 r.

Ryc. 11. Ubiór odświętny zimowy gospodyni i gospodarza. Rekonstrukcje ubioru z XIX w. Rys. J. Karolak, 1956 r.

Ryc. 12. Ubiór odświętny letni parobka i kobiety. Rekonstrukcja ubioru z XIX w. Rys. J. Karolak, 1956 r.

Ryc. 13. Ubiory w/g obrazu Krzysztofa Boguszews'uego „Niepokalane poczęcie'' z- 1682 r. mai. w Paradyzu, pow. Międzyrzecz. Obecnie w Katedrze Poznańskiej.

Ryc. 14. Ubiory uroczyste kobiet. Delegacja kobiet Ziemi Lubuskiej na zjazd Związku Polaków w Niemczech w Berlinie. Fot. Aleksander Kraśkiewicz, Berlin, 1937 r.

Ryc. 15. Letnie ubiory robocze. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1953 r.

Ryc. 16. Fragment drużyny weselnej z ok. 1920 r. pow. Międzyrzecz. Fot. N. N.

Ryc 17. Drużba i druhna. Porównaj z tabl. I. Dąbrówka pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1953 r.

Ryc. 18. Koszula męska. A — przód, B — tył, C — części kroju: d — przód i tył (poncho), a — rękaw z przyszytymi tasiemkami zastępującymi guziki, f — kołnierzyk, g — naramiennik, h, i — ozdoby wyszywane na kołnierzyka. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz, 1954 r. Podziałka 1 : 30, ozdoby 1 : 3.

Ryc. 19. Mężczyźni w ubiorach tradycyjnych. Podmokle, pow. Sulechów. Fot. K. Kitzman, 1947 r.

Ryc. 20. Szkic spodni z drugiej połowy XIX w. A, — przód, B — tył. Podmokle Małe, pow. Sulechów. Rekonstrukcja 1954 r.

Ryc. 21. I Szkic lnianej katanki z drugiej połowy XIX w. Takie same noszono także bez rękawów. Podmokle Wielkie, pow. Sulechów. II. — szkic kamizelki z końca XIX w. Rekonstrukcja III Katanka noszona do ok. 1920 r. A — przód, B — tył, C — części kroju; d — krój przodu, e — tyłu, f — rękaw. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz, 1952. Podziałka 1 :30.

Ryc. 22. Okrycia zwierzchnie rekonstrukcje: I —szkic, modrej, lnianej katany noszonej przez uboższych chłopów w XIX w. II — Płaszcz sukienny modro-granatowy z peleryną noszony w XIX w. przez zamożnych chłopów, karczmarzy itp. Linie przerywane na tym rysunku wyjątkowo oznaczają niewidoczne pod peleryną rękawy i kieszenie.

Ryc. 23. III — Sukmana czarna zanikła w 1945 r. A — przód, B — tył, C — części kroju: d — plecy, e — przód, f — część tylna marszczona, g — klin przyszyty do części marszczonej, h — poła, i — rękaw, j — ozdoba — imitowana kaletka, k — kołnierz. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz, 1945 r. Podziałka 1 :30.

Ryc. 24. Mężczyzna w ubiorze odświętnym Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Części ubioru z Muzeum Narodowego w Poznaniu — Rogalinie. Fot. A. Glapa, 1956 r.

Ryc. 25. Kożuch owczy poszyty czarnym suknem. A — przód, B — tył, C — części kroju: d — przednia część, e — plecy, f — kołnierz, g — rękaw, h — fragment sznura do przewiązywania się. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz, 1952. Podziałka 1 : 32.

Ryc. 2(5. Obuwie męskie z przełomu XIX i XX w a —¦ buty „siadane", odświętne, noszone przez zamożnych chłopów, b — buty noszone przez biedniejszych chłopów, c — buty robocze, d — „kufloki" — obuwie robocze używane w dni słotne, mroźne, do wywożenia mierzwy itp.

Ryc. 27. Chłop w kożuchu i czapce krymerkowej. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1956 r.

Ryc. 28. Młodzieniec w półkoszulku. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Część ubioru z Muzeum Narodowego w Poznaniu — Rogalinie. Nr inw. M. N. P. — E 3. Fot. A. Glapa, 1956 r

Ryc. 29. Męskie okrycia głów: a — rogatywka XIX w. (rekonstrukcja) b — kapelusz słomiany „żniwny", — c splot pasma słomy na kapelusz d —¦ czapka krymerkowa lub barankowa, e, f — stosowane kroje czapki d. A, d, e — w/g danych i okazu Onufrego Kani z Nowego Kramska, pow. Sulechów, f -— w/g Franciszka Niemca z Dąbrówki, paw. Międzyrzecz, b, c — w/g okazu z Muzeum Regionalnego w Międzyrzeczu, nr inw. M. N. E. *— 380. Rys. Alfons Kowalski, 1955 r.

Ryc. 30. Mężczyzna w czapce „poznanionce". Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Odzież z Muzeum Narodowego w Poznaniu — Rogalinie. Nr inw. M. N. P. — E — 2. Fot, Fot. A. Glapa, 1956 r.

Ryc. 31. Czapka barankowa z opuszką w/g zwornika z kościoła poklasztornego Joanitów. Słońsk, pow. Sulęcin, 1522 r.

Ryc. 32. Kobiety w ubiorach do sianokosów. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1955 r.

Ryc. 33. Ubiory kobiece robocze Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1955 r.

Ryc. 34. Letni ubiór odświętny dziewczyn. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1956 r.

Ryc. 35. Dziewczyny w stroju odświętnym. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1953 r.

Ryc. 36. Kobiety w strojach odświętnych. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. C. A. F-Baranowski, 1950 r.

Ryc. 37. Dziewczynka w „bukietach". Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1953 r.

Ryc 38. Sposób nakładania wstążki. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. Grażyna Wyszomirska, 1953 r.

Ryc. 39. Ubiór odświętny starszej kobiety. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1953 r.

Ryc. 40. Kabatki płócienne nakładane pod stanik tzw. „oplecek". A — przód, B — tył, C — części kroju: d — płat główny, przód i tył, e, f, g, h ¦— części rękawa, i — naramiennik, — j — kołnierz. Według okazu: Katarzyny Pałąki (I) i Doroty Spychały (II) Dąbrówka, pow. Międzyrzecz, 1945, 1954 r. Podziałka 1 :30. III Szkic „krzesnoka" okrycia zwierzchniego noworodka. Kaława, pow. Międzyrzecz, 1954 r. Podziałka 1 : 20.

Ryc. 41. Koszule kobiece, płócienne .1 — zimowa, ii — letnia. — A przód, B — tył, C — części kroju: d — „Kabatek", część górna (poncho), c — kliny poszerzające boki, f — nadołek, g, h, i — części rękawa, j — „sznurka", tasiemka do ściągania i zawiązywania, k — naramiennik, 1 — kołnierzyk, I1 — „wyłoga", część kołnierzyka wykładana na zewnątrz, ł, m — część wierzchnia i spodnie naszywki zdobiące koszulę I z przodu, n — ząbki ozdobne. I — według okazu Muzeum Narodowego w Poznani u— Rogalinie, nr inw. E 81 z Podmokła Wielkiego, pow. Sulechów. II — według okazu Konstancji Kusior z Dąbrówki, pow. Międzyrzecz, 1954. Podziałka ] :30.

Ryc 42. Spódnice: I — odświętny oplecek z szorcem, stanik z spódnicą białą, II — „watok", spódnica watowana, III — „szorc" — spódnica. A — przód, B — tył, C — części kroju: d__krój spódnicy, I, II; d1 — krój spódnicy III; e — pasek, f — taśma lniana do zgrubienia spódnicy „na krzyżach", g. — różowe ząbki wykonane na iglicach zdobiące watok, h — taśma barwna zdobiąca watok powyżej ząbków, i — „ząbki" — taśma służąca do ozdoby dolnego brzegu spódnicy III. Krój kieszeni i szelek ilustrują rysunki orientacyjne. Odziewając się nakładają najpierw watok, następnie oplecek z szorcem, a później szorc. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz, 1953 r. Podziałka 1 : 30, ozdób g, h, i — 1 : 6.

Ryc. 43. Spódnice samodziałowe: a — zielona w czarne paski, b — czerwona w paski zielone, niebieskie i wąskie czarne; a — z Podmokła, pow. Sulechów, b — z Dąbrówki, pow. Międzyrzecz. Muzeum Narodowe w Poznaniu — Rogalinie. Nr inw. E. 68, 67. Fot. Z. Perz i F. Maćkowiak, 1956 r.

Ryc. 44. Suknie odświętne: I — starszego typu z końca XIX w. i pocz. XX w.), II — około 1910 r. będące odbiciem ówczesnej mody, błędnie uważana za ludową .A — przód, B — tył, C — części kroju; d —¦ przód, e, i — tył, g, h — rękaw, i — części spódnicy tzw. bryty, j — pasek. Okaz I z Dąbrówki, pow. Międzyrzecz, II — z Podmokła, pow. Sulechów. 1954. Podziałka 1 : 30.

Ryc 45. Kobieta w odświętnym stroju. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1953 r.

Ryc. 46. Bluzki: I — po^a zdobiona z przodu barwnym haftem, II — kabat, III — kaftan. A — przód, B —¦ tył, C — części kroju: d — przód, e, f, g, h — tył, i — kołnierz, j, k — rękaw, 1 — taśma ułożona w fałdy, ł — pasek. Okaz I — z Kaławy, II — z Dąbrówki, oba pow. Międzyrzecz, III — z Nowego Kramska, pow. Sulechów. Muzeum Narodowe w Poznaniu — Rogalinie, nr inw. E 1408, 1954 r. Podziałka 1 :30.

Ryc. 47._ „Kabat" ozdobiony czarnym haftem Podmokle Małe, pow. Sulechów. Muzeum Narodowe "w Poznaniu — Rogalinie. Nr inw. M. N. P. E — 745. Fot. A. Glapa, 1956 r.

Ryc. 48. Szkic „wacioka" zimowego kobiecego okrycia, noszonego jeszcze ok. 1880 r. Kramsko Stare, pow. Sulechów. Rekonstrukcja 1954 r.

Ryc. 49. Ozdoby na rękawie sukni. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Muzeum Narodowe w Poznaniu — Rogalinie. Nr inw. E. 1266. Fot. A. Glapa, 1954 r.

Ryc. 50. Staniki zwane „opleckami". I — starszego typu, mniej ozdobny, noszony do ok. 1920 r. II — współczesny strojniejszy. Oplecki wpuszcza się w spódnice, które przypina się do nich szpilkami. Według okazu Katarzyny Pałąki (I) i Doroty Spychały (II). Dąbrówka, pow. Międzyrzecz, 1945 r. Podziałka 1 :15.

Ryc 51. Gorset odświętny starszego typu z ok. 1920 r. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot A. Glapa 1953 r.

Ryc. 52 Zapaski odświętne zwane fartuchy, a — widok ogólny, b, b1 I —ozdoba przypinana z tyłu do paska, b II — część paska zawiązywana z tyłu w kokardę, c — krój zapaski części przedniej, d — tiul haftowany, e — pasek (część paska). Kaława, pow. Międzyrzecz, 1953 r. Podziałka 1 :30. i

Ryc. 53. Płócienna zapaska. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1955 r.

Ryc. 54. Mężatka w uroczystym ubiorze, w chuście tzw. „siei". Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1953 r.

Ryc. 55. Dziewczyna w odświętnym ubiorze. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1956 r.

Ryc. 56. Czepki: I — czepek biały tiulowy dla dziecka do chrztu. II —¦ Czepek czerwony pluszowy, dziecięcy. III—IV — robocze czepki z płótna starszych kobiet. V—VI — tiulowe czepki odświętne. A — widok z boku, B — z tyłu C — części kroju: d — „denko" tj. część okrywająca ciemię i boki (uszy), d — taśma tiulu wzmacniająca denko, e — część tylna czepka zakrywająca potylicę, f — „sznurki" tj. wiązadła, g — koronka na „dutki" będące odmianą „ryżki" — 5 metrów, h — pompon, j — „ogonek" część tylna układana w fale — 1,80 m, i — „ślorka" część przyszyta z lewej strony dotykająca ciemienia, chroniąca przed pobrudzeniem czepka, k — kwiatki zdobiące czepek, 1 — wstążeczka obwiązująca „ogonek", m — szpilki, I, II, V — z Dąbrówki, pow. Międzyrzecz, III, IV, VI — z Podmokła Wielkiego, pow. Sulechów, 1946 r. Podziałka 1 : 5.

Ryc. 57 Czepek kobiecy z płótna drukowanego w desenie i tiulu. Gościkowo, pow. Międzyrzecz. Muzeum Regionalne w Międzyrzeczu. Nr inw. E. 378. Fot. A. Glapa, 1952 r. Krój czepka ilustruje ryc. 56. V.

Ryc. 58. Dziewczyny w czepkach. Podmokle Wielkie, pow. Sulechów. Fot. K. Kitzman, 1947 r. Krój czepków ilustruje ryc. 56, VI.

Ryc. 59. Czepek dziecięcy do chrztu. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1953 r.

Ryc. 60. Czepiec z wstążkami, przypiętymi na ciemieniu, Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1955 r.

Ryc. 61. Czepek brokatowy, Kaława, pow. Międzyrzecz. Muzeum Regionalne w Międzyrzeczu. Nr inw. E. 48. Fot. A. Glapa, 1952 r.

Ryc. 62. Haft na tiulowym czepku. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1948 r.

Ryc. 63. Tiulowe wiązadła do czepka z ok. 1910 r. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Muzeum Regionalne w Międzyrzeczu. Nr inw. E. 52. Fo. A. Glapa, 1952 r.

Ryc, 64. Płócienne haftowane wiązadła do czepka z końca XIX i początku XX w. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Muzeum Regionalne w Międzyrzeczu. Nr inw. E. 49. Fot. A. Glapa 1952 r.

Ryc. 65. „Kruz" tj. kryzik płócienny. Kaława, pow. Międzyrzecz. Muzeum Regionalne w Międzyrzeczu. Nr inw. Fot. A. Glapa, 1952 r.

Ryc. 66. Kryziki zwane „kruzy": I — nakładane do ubioru wyjściowego i przy domu; ryc. 35, 55. II — do ubioru uroczystego do „bukietów" tj. wianków noszonych przez druhny, ryc. 2, 37. A — szkic ogólny, B — części kroju: c — koronka lub taśma przylegająca do szyi, d — pas tiulowy, haftowany, e — sposób zszywania czyści c z częścią d, f — sposób układania — c, d; g — pas ozdobny kryzika I. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz, 1954. Podziałka 1 : 20.

Ryc. 67. „Kruz" tj. kryzik tiulowy, Dąbrówka, pow. Międzyrzecz Muzeum Regionalne w Międzyrzeczu. Nr inw. E. 47. Fot. A. Glapa, 1952 r.

Ryc. 68. Okrycie głowy w/g zwornika z kościoła poklasztornego Joanitów. Słońsk, pow. Sulęcin,. 1522 r.

Ryc. 69.r.Przy kołowrotku. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. C. A. F. — Baranowski, 1950 r.

Ryc. 70. „Bielica" tj. urządzenie do bielenia płótna na słońcu sprzed 1914 r. w/g informacji Wiktora Błocha, Dąbrówka, pow. Międzyrzecz, 1952 r.

Ryc. 71. Tiulowe wiązadło do czepka, z ok. 1914 r. Łagówek, pow. Sulęcin. Fot. A. Glapa, 1951 r.

Ryc. 72. Klocki do drukowania z XIX w. Muzeum Regionalne w Międzyrzeczu. Nr inw. E 140, 124, 170, 139, 123, 171. Fot. A. Glapa, 1952 r.

Ryc. 73. Pasy ozdób haftowanych barwnymi nićmi na przednich częściach „polek" — bluz. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1956 r.

Ryc. 74. Kobieta w „polce". Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1956 r.

Ryc. 75. Haft na części kryzika. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1955 r.

Ryc. 76. Biały haft na tiulu — kryziku. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Fot. A. Glapa, 1955 r.

Ryc. 77. Wstęga tiulowa do czepka. Podmokle pow. Sulechów. Muzeum Narodowe w Poznaniu — Ro-galinie. Nr inw. M. NP. Dep. 49. Fot. A. Glapa, 1956 r.

Ryc. 78. Ozdoby u dołu zapaski. Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Muzeum Narodowe w Poznaniu — Rogalinie. Nr inw. E. 1254. Fot. L. Perz i F. Maćkowiak, 1956 r.

Ryc. 79. Zdobiny wyszywane białymi nićmi na naramiennikach kobiecych białych kabatków (krótkich wierzchnich bluzek) Dąbrówka, pow. Międzyrzecz. Podobne zdobiny stwierdzono w Wale-wicach i Łagówku, pow. Sulęcin. Podziałka 1 : 2.

Ryc. 80. Biały haft na tiulu — kryziku. Kramsko Stare, pow. Sulechów. Fot. A. Glapa, 1955 r.

Ryc. 81. Nożyce w/g zwornika z kościoła poklasztornego Joanitów. Słońsk, pow. Sulęcin, 1522 r.

Ryc. 82. Mapa I. Zasięg ubioru międzyrzeczko-babimojskiego (lubuskiego). Rys. K. Woźnińska, 1956 r. Tablica I. Druhna i drużba. Mai. J. Karolak. Tablica II. Gospodarz i gospodyni. Mai. J. Karolak. Tablica III. Raporty barwnych tkanin.

Wstęp, str. 3. Rozdział I. Obecny stan stroju na badanym terenie, str. 6. Rozdział II. Zarys historyczny rozwoju stroju, str. 9. Rozdział III. Zasięg badanego stroju, str. 13. Rozdział IV. Ogólny opis ubioru męskiego, str. 14. Rozdział V. Szczegółowy opis ubioru męskiego, str. 19. Rozdział VI. Ogólny opis ubioru kobiecego, str. 23. Rozdział VII. Szczegółowy opis ubicru kobiecego, str. 37. Rozdział VIII. Wytwórcy i materiały, str. 55. Rozdział IX. Zdobiny, str. 59. Charakterystyka źródeł, str. 64. Przypisy, str. 65. Spis literatury, str. 69. Spis ilustracji, str. 71. Streszczenie w języku rosyjskim, str. 75. Streszczenie w języku angielskim, str. 80.

WIELKOŚĆ 31X22CM,MIĘKKA OKŁADKA,LICZY 84 STRONY,82 RYCINY,III KOLOROWE TABLICE+MAPA.

STAN:OKŁADKA DB,BLOK KSIĄŻKI NIE JEST PRZYCIĘTY DO RÓWNA,POZA TYM STAN W ŚRODKU DB+/BDB-.